Azerbaycan, tarihi çok eskilere dayanan bir ülkedir. Dolayısıyla, kendi sınırları içerisinde azınlıklar ve küçük halklar yaşamaktadır. Toplumu, bu azınlık (Lezgiler, Talışlar, Kürtler, Avarlar vs.) halklardan oluşmaktadır. Azerbaycan’ın güney bölgesinde Talışlar yaşamaktadır. Talışlar, Azerbaycan’ın güneydoğu şehirleri Lenkeran, Astara, Masallı, Lerik ve bir kısmı da İran hudutları dahilinde olan Erdebil ve Gilan’da yaşayan bir halktır.
Talışlar, Azerbaycan’ın kadim halklarından biri olup bu toprakların esas unsurlarından olmakla birlikte genel olarak dağlık bölgelerinde yaşamaktadırlar. Dilleri Talışca, dinleri İslam, mezhepleri çoğunlukla Şii ve çok az bir kısmı Sünni’dir. Azerbaycan ve İran’da yaklaşık 1 milyona yakın nüfusları vardır. Talış kelimesinin anlamı çok eski tarihe dayandığı için anlamı bugünkü bilime malum olmamaktadır fakat Talışların kendi efsanelerine göre Talış kelimesi ‘Cennet Sakini’ demektir.
Talış Dili, Fars, Gilanice, Azerbaycan ve Türk dillerine yakın bir dildir. Talışlar, halk olarak çok eski bir tarihe sahiplerdir. Bildiğimiz üzere kadim halklar göçeri hayat sürmüşler ve zamanla oturak hayata geçmişlerdir. Talışlar epey uzun yıllar Azerbaycan’ın güneydoğu ve İran’ın kuzeydoğu bölgelerinde oturak yaşamaktadırlar. Talışların kökeni kadim Hint Avrupa halklarının İran grubuna ait olan Kadusi tayfasına dayanmaktadır.
Talış dili de Kadusi dilinden gelmektedir. Talışlar, İran dilli halklardan ve bazı kaynaklara göre Are veya Aryan olarak adlandırılan halktan formalleşmişlerdir. Talışların formalleşmesinde rolü olan halklardan biri de Kafkasya dilli bir halk olan Kaspilerdir. Fakat bu halklardan formalleşmelerine rağmen Kadusiler, yani Talışlar, farklı bir halktır. Şu anda yaşadıkları bölge de kadim Kadusi tayfasının yaşadığı arazilerin bir kısmıdır. Talışlar bu nedenlerden dolayı yerli halk olarak kabul edilmektedir. Günümüzde Talışlar, Azerbaycan sınırları dahilindeki diğer halklar ve etnik gruplarla sorunsuz bir şekilde, iç içe yaşamaktadırlar. Dillerini eskisi kadar yaygın olmasa da günümüzde orta yaş gurubunun üzerinde olan bireyler tarafından kullanmaktadırlar.
Talışlar
Azerbaycan, tarih boyunca birçok ulusun ve dinî mezhebin barış içinde bir arada yaşamasının yanı sıra, ulusal ve kültürel çeşitlilik açısından zengin olan eşsiz bir örnektir. Eski çağlardan beri Azerbaycan’ın etnik çeşitliliği, farklı dil ve kültürlerin varlığı, kronikleştiricileri, gezginleri ve akademisyenleri cezbetti. Doğu ve Batı’nın, Hristiyan ve Müslüman kültürlerin buluştuğu bir yer olan Azerbaycan, geçmişte büyük medeniyetlerin ve halkların göçü için bir dönüm noktası olmuştu; her biri bu topraklarda geleneklerini ve tarihi mirasını iz bırakmıştır. Talışlar, burada yaşayan ve Azerbaycan kültürünün gelişmesine eşi görülmemiş bir katkıda bulunan eski halklardan biridir. Talışlar, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin güneydoğu kesiminde yaşayan ve esas olarak Lenkeran, Astara, Lerik ve kısmen Masalli bölgelerinde varlığını sürdüren bir etnik halktır.
Talışlar, kendilerini “Toliş” (çoğul “Tolişon”) olarak adlandırırken, Azerbaycanlılar onlara Talış diyorlar. Araştırmacılar genellikle Talışları bölgenin yerli halkı olarak görüyorlar. Bununla birlikte, ne yazık ki etnogenez ve tarihleriyle ilgili bir dizi konu henüz tam olarak açıklığa kavuşturulamamıştır. Bu nedenle yirminci yüzyılın sonuna kadar Talış halkının etnografik, etnik, dilsel ve tarihsel yönlerden incelenmesi kaotikti; çoğu durumda sonuçlar çelişkili varsayımlara ve olasılıklara dayanıyordu. Sadece Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet bağımsızlığının restorasyonundan sonra, ülkemizde yaşayan diğer halklarla birlikte Talışların tarihini, eşsiz kültürünü ve dilini incelemek için sistematik ve sürekli araştırmalar başlatıldı. Bugün, Talışların yaşadığı etnografik bölgeler esas olarak Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran İslam Cumhuriyeti’nin sınır bölgeleridir. Bu nedenle, bölgenin Azerbaycan kısmı Astara, Lenkeran, Lerik ve Masalli ilçelerini ve İran’da Erdebil, Khalkhal ve Gilan eyaletlerindeki bazı yerleşimleri içerir. Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran İslam Cumhuriyeti’nde yaşayan Talışlar, tamamen İslam dinine mensup olan halktır. Mezhep olarak ise çoğunluk Şii olmasına rağmen, Astara bölgesi ve Kuzey İran’daki bir dizi köy de dahil olmak üzere bazı bölgelerde Sünniler de vardır. Ayrıca Azerbaycan diasporasında yurt dışında yaşayan çok sayıda Talışlar da bulunmaktadır.
Talışların Tarihi
Kadim halklar göçeri hayat sürmüşler ve zamanla oturak hayata geçmişlerdir. Talışlar da epey uzun yıllar Azerbaycan’ın güneydoğu ve İran’ın kuzeydoğu bölgelerinde oturak yaşamaktadırlar. Talışların kökenleri ile ilgili birçok araştırmacı farklı sonuçlara varmıştır. Bu sonuçların bazıları günümüzde açıklığa kavuşmuştur. Bu fikirler ne kadar çelişirse çelişsin, yapılan tüm araştırmaların sonucuna bakmış olursak, bu çalışmaların Talışların çok kadim bir halk olduğu noktasında hemfikir olduğunu görebiliriz. Bu çelişen fikirleri ve araştırmamı makale içeriğinde belirteceğim.
Öncelikle doğruluğu ispatlanmış bilgilerin sonucunda söylemiş olursak, Talışların kökeni kadim Hint Avrupa halklarının İran grubuna ait olan Kadusi tayfasına dayanmaktadır. Talış dili de Kadusi dilinden gelmektedir. Talışlar, İran dilli halklardan ve bazı kaynaklara göre Are veya Aryan olarak adlandırılan halktan formalleşmişlerdir.
Araştırmacılara göre “Talış” kelimesi, Orta Çağ’da önce “al-Taylasan”, toponym olarak, sonra da etnim olarak kullanılmıştır. Bu ifadeyi Orta Çağ Arap kaynaklarında buluyoruz. El Tabari, Yakut ibn Abdullah ve diğerlerinin eserlerinde vardır. Örneğin El-Tabari şöyle yazmıştır: “Azerbaycan’ın çevresindeki dağlarda Gel ve el-Taylasan gibi Arapları takip etmeyen insanlar yaşıyor.” Ünlü Arap gezgin Abu Qasim Ubaydullah ibn Abdullah ibn Khodadbeh, 846’da yazdığı “Kitab al-masalik wa-al (Yollar ve Ülkeler)” kitabında At-Taylasan topraklarından bahsediyor. Ebu Hamid el-Endülüs el-Qarnati, 1162’de tamamladığı “Tuhfat al-albab wa nuhbat al-ajab (Akıllara Katkı ve Mucizelerin Seçimi)” çalışmalarında Talışların isminden de bahsetmiştir. “Talış” kelimesi ilk olarak Hamdullah Qazvini’nin (1280-1349) “Nuzhatulgulub” adlı eserinde toponim olarak kullanıldı. Elkhanid döneminin tanınmış bir şairi, tarihçisi ve coğrafyacısı olan Qazvini, Zanjan, Ahar, Qazvin ve Taremeyn illerinin mali işlerini uzun süre yönetti. Bu alanların yerleşimleri ve etnik çeşitliliğiyle yakından tanıştı ve şöyle yazdı: “Sultaniya-Erdebil yolu … Khalkhala gibi altı mil. Sonra Talış köyüne altı farsang ve sonra Erdebil şehrine altı farsang. (Şah İsmail) … Muharrem 900 ayının ortasında (1499 Ağustos sonu), cennetin kutsaması ve mutluluğu ile Deylam bölgesinin ‘Samani’ adlı kampında ve Erdebil bölgesinin Gilan ve Talışların arasındaki inanç bayrağını kaldırdı. Kışı Astara yakınlarındaki Ercuvan ülkesinde geçirdi. Arjuvan’dan Erdebil’e geçti, majestelerinin kutsal mezarlarını ziyaret etmekle kutlandı. Babası ve büyükbabasının büyük ruhlarından yardım istedi ve Aran Karabağ’a yola çıktı.” W. Barthold şöyle yazdı: “Gilan’ın kuzeyi, İran’ın bir kısmı ve Gilans’ın bitişiğindeki Talışlar, Lenkeran bölgesinin bir kısmında yaşıyor.” Başka bir Rus araştırmacı O. Wilchevsky, Talışları “Hazar Denizi’nin güney kıyılarında yaşayan ve İranlı hâle gelen” yerli halk olarak adlandırmıştır.
Boradigahlı Saidali Kazimbayoğlu, 1869’da yazdığı “Javahirnameyi-Lenkeran” adlı çalışmasında o sırada var olan tüm yorumları toplayıp üç gruba ayırdı ve her birine karşı tutumunu dile getirdi. Ona göre, bir bilim adamının Talış kelimesinin “tül” kelimesinden kaynaklanması olasılığını doğru değildir.
“Talış” isminin etnik anlamına gelince ise bu konuda farklı sonuçlara rastlamaktayız. Fakat akademisyenler henüz sadece “Talış” kelimesinin kökeni ve yorumu üzerinde değil, aynı zamanda bir toponyum veya etnim olarak kökeni ve belki de eski bir antroponomi (insan adı) temelinde bir fikir birliğine varamadılar. İfade edilen görüşler de çelişkilidir. Böylece İranlı bilim adamı Ahmad Kasravi, antik kaynaklarda bölgede yaşayan eski halklar hakkında “Talış” etnisitesi hakkında hiçbir bilgi olmadığını ve bu söze ilk kez Orta Çağ Arap yazarlarının eserlerinde bulunduğunu belirtiyor. Ona göre, “Talış” kelimesi kadim etnik kökeni “Kaduh” (yani cadusi) kelimesinin Yunanca ve Arapça bir versiyonudur. Fakat Azerbaycanlı akademisyen Alovsat Sumbatzade bu sonucu reddetti ve eski kaynaklarda Kadussi kabilesinin asla “Kaduş” olarak adlandırılmadığını belirtmiştir. Profesör Boris Miller, Talış kelimesinin bu bölgede yaşayan eski kabilelerden birinin adı olduğuna inanıyor. Bazılarına göre Talışların etnik adı Arapça “saf, ahlaki” anlamına gelen “talis” kelimesinden ve eski Farsça “tayalis” kelimesinden (kaput ile yürüyenlerden), Yunanca “thalasha”dan (deniz) kelimelerinden oluşmuştur. Araplar ise Talışlar’a “Teylasan’ın sahipleri” adını verdiler. “Teylasan”, Farsça “tayalis” sözcüğünün Arapça diline uyarlanmış bir biçimidir. Birçok uzman etnomiyi fonetik benzerlik temelinde bir bataklıkla (tül) bağlamanın mantıksız olduğunu düşünüyor.
Bugün “Talış” adı sadece Azerbaycan’ın güney bölgelerinde değil, her bölgesinde kullanılmaktadır. Bir zamanlar Karabağ Hanlığı’na ait olan krallıklardan birine Talış adı verilmişti. Mesela Abbasgulu aga Bakihanov’un “Gulustani-Iram” adlı eserinde Talış ifadesiyle karşılaşıyoruz.
Bu arada Talış adı, Türk halklarının anonimleri arasında da bulunmaktadır. Bu anonim, Kırgızistan’daki eski Talas bölgesinin toponyumu olan Cengiz Han’ın komutanı Talys adıyla Talış etnisitesinin bağlantısı gibi tamamen farklı hipotezlere yol açmıştır. Araştırmacılar, Talışları yaşam biçimlerine göre (Oratlılar, Zuvandlılar ve Alarlar) birkaç ana etnografik gruba ayırıyor. Örneğin Bakü şehrinin 1859-1864’te nüfus yerleşimine ilişkin raporlarında yer alan, XIX. yüzyılın 80’li yıllarında Rus Devlet Komisyonu üyesi olan D. Kistenyev’in verilerine Bakü şehrinin ve Lenkeran bölgesinin aile listelerinde (1886) bazıları “Tatarlar” (Türkler), diğerleri “Talışlar” olarak tanımlandı. Bu bilgilere göre Talışlar orman bölgesine, Zuvandlılar Zuvand dağlarının güneybatısına yerleşti. Orandlılar ve Alarlar, ilkbahar ve yaz aylarında meralarda, kışın farklı bölgelerdeki ormanlarda ve günümüzde kış aylarını Celilabad bölgesindeki Arayar Nehri kıyısında, kışlada geçiren yarı göçebe bir yaşam tarzına sahip bir halktır. Azerbaycanlı araştırmacı Vugar Mirzazade’ye göre Talışlar, kabile yaşam biçiminden ve ataerkil aileden bireysel ailenin üst seviyesine doğru hareket eden, tamamen hareketsiz bir hayata sahipti. Sonraları Dırık ve Piran’a bölünmüş olan Zuvandlar, kamusal yaşamda daha aktif hâle gelmişlerdir. Araştırmacı, “Pornaim’in yaşam tarzı da göçebe olduğu için Orand kabilelerinin yaşam tarzına çok yakındır.” demiştir.
Talışların formalleşmesinde rolü olan halklardan biri de Kafkasya dilli bir halk olan Kaspilerdir. Fakat bu halklardan formalleşmelerine rağmen Kadusiler, yani Talışlar, farklı bir halktır. Talışlar şu an yaşadıkları bölge de kadim Kadusi tayfasının yaşadıkları arazilerin bir kısmıdır.
Talış Dili
Talış dili, Hint-Avrupa dil ailesinden İran grubunun kuzeybatı şubesine aittir ve Farsça, Tat, Kürtçe, Tacikçe, Osetçe, Peştuca, Dari, Baluch dillerine yakındır. Azerbaycan’da Talış dilinin dört lehçesi vardır. Bunlar, Astara, Lenkeran, Lerik ve Masalli’dir.
Asırlık mahalle, ekonomik bağlar, bölgedeki Talışlar ve Türklerin doğal kültürlerinin değişimi, bu halkların tarihsel yakınlaşmasına, ortak değerlerin oluşmasına ve dillerin karşılıklı entegrasyonuna yol açmıştır. Azerbaycan dilinin XIX. yüzyılda bölgedeki ana iletişim aracı hâline gelmesi tesadüf değildir. Bazı araştırmacılar, 19. yüzyılın başından beri Talışların Azerbaycan Türkçesini ana dilleriyle birlikte akıcı bir şekilde konuştuğunu söylüyor.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nde tüm halklar bir kardeşlik ve dostluk içerisinde yaşıyor. Azerbaycan’ın bağımsızlığının restorasyonundan sonra, ulusal kültürlerinin ve ana dillerinin sosyokültürel fırsatlarının korunması, geliştirilmesi, tanıtımı ve genişletilmesi için uygun koşullar sağlanmıştır. Hâlen Azerbaycan’ın Lenkeran, Astara ve Masalli bölgelerinde Talış etnografik grupları faaliyet göstermekte; Talış dilinde kitap, gazete ve radyo programları yayımlanmaktadır. Talışların ana dili ve edebiyatı yoğun nüfuslu alanlarda öğretilir. Bu okullar için alfabe ve Talysh dilbilgisi kitapları yayınlanmıştır. Dil, ayrıca medeniyet unsurudur. İranlı bilim adamı Direşhan Hidayati Fard, “Talışların Etnik Tarihinin İncelenmesinin Bazı Yönleri” başlıklı makalesinde, Talışların Azerbaycan’ın etnik kültür alanına entegrasyonu hakkında şöyle yazıyor: “Eski bir tarihe sahip ve yaygın olan Talış dili ve Azerbaycan diliyle oluşan iki dillilik bu alanda yaygındır. 19. yüzyılın başlarında yazarlar, Talışların Azerbaycanlılarla (Azerbaycan Türkleri) iletişim kurduğunu ve dillerine hâkim olduğunu tespit etti. Çünkü Azerbaycan Türk dili, çevredeki nüfus için dünya ile iletişim aracıydı.”
Azerbaycan Türkçesinin İran Talışlarının da aralarındaki diyaloglarda yaygın olduğu unutulmamalıdır. Bu, özellikle Talış halkı için geçerlidir ancak böyle bir durum, Talış dilinin işlevsel önemindeki düşüşü doğrulamaz. Lenkeran-Astara bölgesinin nüfusu bu dili hem günlük yaşamda hem de kamusal yaşamda kullanmaktadır. Bununla birlikte, Talışların ve dillerinin tarihi, kökenleri ve çoğu durumda önemsiz olan tartışmalar bugüne kadar devam etmektedir. Örneğin ünlü dilbilimci Profesör Boris Miller’a göre, Talış dili bir zamanlar Midyalıların topraklarında konuşulan dillerden biriydi ve Kafkasya’da olan halklar da etnogenezinin oluşumunda yer almaktaydı. Miller’a göre, Talış dilinin Kafkasya substratında gelişmesine rağmen dil entegrasyonu sürecinde 7 yeni tarihsel aşamada sadece Türk dilinden etkilendi. İlginç bir şekilde bu durum, İran’da Talışların yaşadığı bölgelerde de gözlenmektedir.
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin güney kısmı ve İran İslam Cumhuriyeti’nin kuzey kısmı olan, Talış halkının yaşadığı bölgenin eski zamanlarda Medes ve daha sonra Atropatena bölgeleri olduğu belirtilmelidir. Milattan önce birinci binyılın ikinci yarısından Yunan kaynaklarına göre Hazar Denizi’nin güneybatı kıyılarında Hazar, Kadusi, Gel, Telumay ve Tal halkalar yaşıyorlardı. Bununla birlikte, antik kaynaklarda bu kabileler hakkında verilen bilgi oldukça yüzeyseldir. Örneğin Herodot, Hazar savaşçılarının keçi derisi giydiğini ve kamış okları ve kılıçlarıyla silahlandırıldığını belirtmiştir. Milattan sonra ikinci yüzyılın bir kronikçisi olan Elian, Hazarların denizden çok önce balık yakaladığını, tuzladığını, kuruttuğunu, develere yüklediğini ve Medya’daki en büyük şehir olan Ecbatana’ya götürdüğünü yazıyor. 19. yüzyılda, ilgili dillere dayalı olarak çalışan Rus bilim adamı V. Lekgobitov, Talışların, Perslerin etnik dallarından biri olduğunu iddia etti. Bu hipotez uzun süre bilimsel dolaşımda kaldı ve bazı modern araştırmacılar bile Persleri Talışların büyük ataları olarak gördüler.
Brockhaus ve Efron’un 20. yüzyılın başlarında yayınlanan ansiklopedik sözlüğü (Rusya), Talışları “Farsçaya yakın özel bir dil konuşan, İranca konuşan insanlar.” olarak adlandırdı. Rus İmparatorluğu halklarının 1886 alfabetik listesine göre Talışlar, Azerbaycan eyaletinin Lenkeran ilçesinin güney kesiminde yaşayan bir “İran kabilesi” olarak sunuldu. Her ne kadar ait olsa da gramer kuralları ve sözcüksel tabanı ile Farsça’dan farklı ve daha eskidir. Ivan Chopin de dahil olmak üzere diğer oryantalistlerin yukarıdaki sonuca kuvvetle katılmadıklarını, Talışlar ve Persleri, “ortak bir dile sahip farklı insanlar” olarak tanımlamaları tesadüf değildir. Nikolai Marr, Vasily Abayev (Vaso Abayti) ve İgrar Aliyev’e göre, Talışlar ve İranlılarla benzer dil konuşan Kafkas halklarından biridir. Örneğin, etnik bir Osetili olan Vasily Abayev, görüşlerini doğrulamak için Kafkasya halklarına, özellikle de Osetyalılara özgü bazı kelimelerin görüşlerini doğrulamak için kullanıldığını belirtiyor. Rus folkloristi, etnograf ve arkeolog Bsevolod Miller, Talışlar’ın bazı etnik gruplarının kökenlerini bir nedenden dolayı dini bağlılıklarıyla birleştirmeye çalışarak tamamen farklı bir yol seçmişlerdir demiştir. Sonuç olarak, Azerbaycan’ın Astara ve Lenkeran bölgelerinde ve Kuzey İran’da yaşayan Sünni Talışların “ana dillerini unutmuş Türkler” olduğunu ancak sonucunun bilimsel olarak doğrulanmadığını öne sürdü. Miller’a göre, bu “Türk grubu” bir zamanlar Orta Asya’dan günümüzün İran’ın kuzey bölgelerine göç ettikten sonra Persler tarafından güçlü bir şekilde asimile edildi ancak yine de mezheplerini ve Türk dilinin bazı fonetik özelliklerini korumayı başardı.
Başka bir pozisyonun savunucuları Giyasaddin Geybullayev, Mesud Mammadov, Abdulla Fazili, Seyidagha Onullahi ve İranlı araştırmacılar Mohammad Hasankhan, Ahmad Kasravi ve Ali Abdoli, Talışların büyük atalarının kadim Kadusi kabilesi olduğuna inanıyorlar. Örneğin G.Geybullayev, “Azerbaycan Türklerinin Kuruluş Tarihinden İtibaren” adlı kitabında şöyle yazıyor: “İranla benzer dil konuşan etnik gruplar da Atropatena’da yaşıyordu. Bunların en büyüğü, Talışların büyük ataları olan Cadusilerdir.” Talışları Yunanlar ve Hintlerle birlikte Aryanların bir kolu ve göçebe Talışları eski zamanlarda Türklerle karışmış ve Turan yaşam biçimini benimsemiş olarak görüyordu.
Etnografik Açıdan Talışlar
Etnografik olarak Talışlar daha küçük kabilelere ayrılır. 18. yüzyıla kadar etnik özelliklerine göre Talışlar, Oratlılar ve Zuvandlılar da dahil olmak üzere farklı kabilelere bölündüğü görülse de sonralarda Gelmetürkler ve Kızılbaşlar da eklenmiştir. Buna ek olarak, dağlık bölgelerde yaşayan Zuvandlar, Dırıklılar ve Piranlılar olmak üzere iki grubu temsil eder. Bu gruplar sadece etnografik özellikler açısından değil, aynı zamanda yaşam tarzları açısından da birbirinden farklıdır.
Talışların yaşadığı alanlar doğal olarak üç kısma ayrılmıştır: Ovalar, dağlar ve etekleri. Nüfusun hem kültürü hem de ekonomik ömrü bu dikey imar özelliğine dayanmaktadır. Ovalarda ve kısmen eteklerinde yaşayan Talışlar, esas olarak tarımla (tahıl yetiştiriciliği, çeltik yetiştiriciliği vs.), dağlık bölgede ise çoğunlukla hayvancılık ve kısmen ise tarımla uğraşmaktalar. Zuvand ve Pornaim bölgelerinde yaşayan Orandlılar ise başlıca olarak hayvancılıkla uğraşmaktalar ve hayvancılık yaptıkları için 19. yüzyılın sonuna kadar yarı göçebe hayat sürmüşlerdir.
Azerbaycan’ın güney bölgelerinde yaşayan Talışlar, tarihsel olarak çeltik yetiştiriciliği, sebze yetiştiriciliği ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Bununla birlikte, işçilik ana mesleklerinden biridir. Böylece sarı kil açısından zengin olan Lenkeran, Astara ve Masalli’da seramik sanatı yaygındır. Demircilik ise esas olarak Lerik Dağları’nda gelişmiştir. Buna ek olarak halı dokuma, Talış etnik meşguliyetleri arasında yaygındır. Talışlar, halı sanatında “Talış halısı” olarak bilinen stilize edilmiş “çeltik (başak)” tasvirlerinin öncelik vererek bu nakışların sadece Talış halısının süslemelerden biri olduğu bilinmektedir. Eski kutsal sembollere ek olarak bu süse, çoğunlukla çeyiz olarak dokunan çeltik adı verilmiştir ve Talış halılarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Kendi çeyiz halılarını ören Talış kızları, bazen bu halıların üzerine nişanlılarının isimlerini örerek kazıyorlardı. Karmaşık desenler, altıgen madalyonlar oluşturarak ince boyunlarla birleştirilir ve bu sadece Talış halısının yapılma stilidir. Ayrıca Talış halısının dokumasında baklava desenleri, buriya, hasiri, teymuri, gülli hasir, verniya vb. nakışlar kullanılmaktadır. Bu bölgede birçok halı çeşidi de vardır. Musaküçe, Osaküçe, Veravul ve Boladi köylerinde ise saman ile hesir dokunur. Burada iki tip hesir dokunmaktadır. Yumuşak hesir, bölgede “siyah pize” adlı bir bitkiden dokunuyor. Sıcak yaz aylarında, balkona veya avluya yerleştirilen bu hesirler 1.5-2 metre genişliğe ve 3-5 metre uzunlukta oluyor. “Beyaz pize” adlı bitkiden ise çok sık bir şekilde dokunan hesirler, kışın evlerde, özellikle halı ve kilim altında sermek için kullanılır. Ayrıca Masalli bölgesinin Veravul ve Vilvan, Lenkeranın ise Tulloba, Ghaznoba, Mollaoba ve Boradigah köyleri kaliteli sepetleriyle ünlüdür.
Buna ek olarak, Talış nüfuslu bölgelerin elverişli subtropikal iklim koşulları, çeltik yetiştiriciliğinin geliştirilmesi için büyük fırsatlar yaratmıştır. Bu yerlerdeki arkeolojik kazıların sonuçları da eski zamanlarda nüfusun çeltik yetiştiriciliğiyle meşgul olduğunu doğrulamaktadır. 14. yüzyıl kaynaklarına göre, her birine farklı bir isim verilen çok fazla çeltik alanı vardı. Kokulu “hashimi”, “başkan”, “dastasa”, “şaban” ve “hasani” gibi Lenkeran ve Astara’nın eski yerel pirinç çeşitlerine olan talep hem Azerbaycan’da hem de yurtdışında artıyor. Şu anda, uzun bir aradan sonra bölgede çeltik tarımı restore edilmiş ve geliştirilmiştir. Lenkeran ve Astara bölgeleri sadece pirinçleriyle değil, aynı zamanda subtropikal meyveleri ve çaylarıyla da ünlüdür.
Talışlar, Azerbaycan toplumuyla yakın entegrasyonuna rağmen etnik kültürlerinin özelliklerini ve zenginliğini bugüne kadar korumaktadırlar. 19. yüzyılın sonuna kadar Yolaxizon (geniş aile) topluluğu türü ile burada kalmıştır. Yolaxizon da tobi ve akrabalar olarak adlandırılan aile gruplarına ayrılmıştır. Geçmişte Talışların kendi tayfalarının her birinin kendi merası, camisi, mabedi ve mezarlığı vardır. Azerbaycan’ın diğer uluslarında olduğu gibi, yaşlılara saygı kültünün kökleri Talış ailelerinde kadimdir. Çocukların bir evi olmasına rağmen, büyükanne ve büyükbabalar ailenin ev işlerini yönetir. Ailedeki söz sahipleri büyüklerdir ve son karar onlara aittir. Büyükbabalar ve dedeler, yeni doğan çocuklara isim koyar ve gençler onun kutsamasıyla evlenirler.
Azerbaycan Türkleri ve Talışların düğün törenleri arasında birçok benzer unsur vardır ve bazıları küçük etnografik unsurlardır. Çeşitli isimlerle birbirinden farklıdır. Lenkeran bölgesinde, tüm Azerbaycan’da olduğu gibi sözde evlilik töreni birkaç aşamadan oluşuyor. Geleneksel olarak düğün şenlikleri bir şarkı ve dans töreni ve olatebrin adı verilen bir “elbise yapımı” töreni ile başlar. Kadınlar ve kızlarla birlikte, damadın evinin bir temsilcisi, “dayna” adlı yaşlı bir kadın onların başında durur ve konuklara tatlılar ve şerbet dağıttırır. Geçmişte bu bölgede kızlar ve erkekler arasında ayrı ayrı düğünler yapmak gelenekseldi ama şimdi yavaş yavaş unutuluyor. Kız, gelin olduğu zaman babası evini terk etmeden, gelinin amcası ya da erkek kardeşi beline bir kemer bağlar ve “Anam, bacım kız gelin, eli ayağı düz gelin, yedi oğul isterem, bir tane de kız gelin.” der. Gelin, damat evine gelince Kur’an-ı Kerim’in altından geçer, ayağının önünde koç kesilir, başının üstünde ekmek kesilir ve mutlu yaşamanın sembolü olan pirinç ve şekerler kafasına serpilir.
Bayramlarda kızın ailesi ve damat evi birbirlerinin ailesi için hediyeler gönderir. Tatlılara ve meyvelere, örülmüş halı, süs ile kaplı sembolik honça (içi şekerler ve tatlılar ile dolu üstü süsle bağlı tepsi), pirinç, bir çift pişmiş kuş ve ağızlarında yüzük takılan balık-gönderilir. Damat tarafı tatlılara ve hediyelere ek olarak, gelin için hazırlanan özel bir honçaya 40 somun ekmek ve çeşitli şekerlemeler ve tatlılar koyar. Örneğin bu bölgede hazırlanan ve sadece Talışlara ait olan zreyn ekmeği (Yumurta sarısı, tereyağı, pirinç unu dolgulu uzun bir ekmek), bişi (yağda kızarmış gogal), çengüru (Pirinç unu pişmiş gogal), şeker bisküvi, çorba, kepekli helva, Lenkeran külçe (Desenli, yuvarlak ekmek türü) honçada bulunur.
Güney bölgesindeki düğünlerde ve halk festivallerinde eski Talış şarkıları olan “Yar be buğ bume. (Yar bahçeye geldi)”, “Yur ya lali (Hızlı gel)”, “Ti çuki pavandi. (Sen kimin yarısın)”, “Kinelim (Ay kızım)”, “Ba vaya bumem, hazuva (Düğüne geliyorum, çocuğum)”, “Uç, hareket et, gel”, “Gelin geldi”, “Ay haşhaş bir gelin” vb. şarkılar söylenir. Diğer düğün ve tören şarkıları, “halay” ve “bijar” gibi toplu şarkılar hâlâ Azerbaycan müziğinin incileri olarak kabul edilmektedir. Düğünlerde tar, kemençe, zurna, balaban, tef ve davul gibi müzik aletlerinin yanı sıra düğünlere oyulmuş ahşap parçalarından yapılmış lagguti davulları da eşlik ediyor.
Tüm Azerbaycan kültür mirasının en eski örneklerinden biri olan halay dans şarkıları geleneği, yalnızca Talış halkının yaşadığı Lenkeran, Astara ve Masalli bölgelerinde değil, aynı zamanda Aran, Nahçıvan ve hatta Azerbaycan, İran ve Türkiye sınırlarının ötesinde de yayılmıştır. Eski geleneklerin izleri ve bu insanların fikirleri, Talışlar tarafından yapılan halay şarkılarında açıkça görülebilir. Aşk teması halay şarkılarında görülür; bijar şarkıları ise emeğe, tarlada ve bahçede sıkı çalışmaya ve meyvelerine ve besinlerine adanan adamlar söylerler. Folklor bilim adamı Profesör Mursal Hakimov, “Azerbaycan Sözlü Halk Edebiyatı Üzerine Çalışmalar” başlıklı makalesinde, âşık (ozan) sanatının halay dansı şarkıları üzerindeki etkisini vurgulamıştır.
Azerbaycan halk müziğinin ustası ve Azerbaycan’ın Lenkeran ve Astara bölgelerinden besteci Bayram Hüseyin’in topladığı halay şarkıları ilk olarak 1966’da toplu olarak yayımlandı ve halaylar on beş benzersiz müzik örneği içeriyordu. Talış halkının etnik kültürünün sadece Azerbaycan’da değil, yurtdışında da halay ve bijar şarkılarının tanıtımında çok sayıda yerel müzik ve folklor grubu önemli bir rol oynamaktadır. Talışlar ve Azerbaycan Türklerinin eski türkülerinin koruyucusu olan ve bu eşsiz hazineyi nesilden nesle geçiren bölgenin bu tür müzik gruplarından biri, 1970 yılında Lenkeran Separadi köyünde kurulan folklor grubu “Lenkeran Neneleri” grubudur. Köyün yaşlı sakinlerinden oluşan grubun repertuarında yetenekli folklor uzmanları, “Ay lolo”, “Gel, güzel, naz etme”, “İnci gelin”, “Elma elması, gelin”, “Bahar bahçeye geldi”, “İlkbaharda”, “Kinalim-kinalim”, “Bize bir maral gönder”, “Bize gelini ver”, “Ellerine kına çekiyorlar” gibi şarkılar vardır. “Büyükanneler” folklor grubu defalarca yerel ve uluslararası festivallere, sanat etkinliklerine ve filmlere konuk olmuştur. Bu tür folklor grupları arasında, 1957 yılında kurulan Masalli bölgesinin Mahmudavar köyü kültür evinden gelen “Halay” genç kız grubu da önemli bir yere sahiptir. 1959’da Bakü’de düzenlenen öğrenci ve gençlerin “Çiçeği, Azerbaycan’ımız” müzik festivaline davet edilen bu grup, ulusal çapta olan ödül ve diploma aldı. Bu halay folklor grubu, dünyanın birçok ülkesinde düzenlenen uluslararası etkinliklerde Azerbaycan kültürünü başarıyla tanıttırmaktadır.
Talışların kadınları çok çalışkan olması ile bilinir. Özellikle kadınlar tarafından çeltik fidanları dikilir. Bu emek ve yoğun süreç Talışların çalışkan kadınları tarafından gerçekleştiriliyor. Çalışmanın içsel içeriğiyle uyumunu artıran ve bu zorlu işi besteler ve bicar şarkıları söyleyerek yapmaları aslında bu şarkıların sadece halk sanatına değil, aynı zamanda ekonominin doğasını yansıtan çalışma alışkanlıklarına da örnektir. Çeltik yetiştiriciliğinin Talışların ekonomik yaşamındaki önemi de onların yemek kültürüne yansımaktadır. Dolayısıyla Azerbaycan’da Talışlar kadar pirinç yiyen başka bir etnik grup da yok. Pirinç yemekleri her Talysh ailesinin günlük yemeği olarak kabul edilir.
Talış halkının ulusal mutfağının örnekleri adıyla bilinir. Lavangi, sirdal ve large pilavı gibi bir dizi gıda ve şekerleme ürünleri uzun zamandır etnik çizgiyi aşmış ve Azerbaycan mutfağına girmiştir. Aynı zamanda bugün, Azerbaycan’ın farklı bölgelerinden yiyecek örnekleri Talışların etnik mutfağında bulunuyor. Talış mutfağının ana özelliği, süt ürünleri, sebzeler ve yeşillikler, kümes hayvanları ve balıkların yemek yelpazesinde tercih edilmesidir. Pirinç geleneksel ve günlük bir yiyecek olduğundan bu bölgede yüzyıllarca ekmeğin yerini almıştır. Bu nedenle, Azerbaycan’ın güney bölgelerinde et, kümes hayvanları, meyveler, yeşillik ve sebzelerden yapılmış onlarca pilav çeşidi vardır (daşma pilavı, süzme pilav, yahni plo (et pilavı), sio plo (siyah pilav), kia plo (dövülmüş pilav), fisincan pilavı, kuru üzüm pilavı, larga pilavı, dereotu pilavı, süt pilavı, kije plov -tavuk pilavı-, balık pilavı, yer pilavı, lavangi pilavı, fasulye pilavı, çölmək pilavı, kallapaça pilavı, vb.) Diyet gıdalarından olan ayran aşı yemeyi burada çok popülerdir. Et, balık ve kümes hayvanları yemekleri çoğunlukla bozbaş, köfte bozbaş, kebap, lüle kebap, moy lavangi (balık lavangi), kare lavangi (tavuk lavangi), girebic balığı, balık peyniri, patlıcan lavangi, ceviz kükü, balık küküsü, murkutush, mutalcem kebabı, mercimek bozbaş, vb. yemekler hem Talışların hem de Azerbaycan’ın diğer halklarının mutfağını süslemektedir.
Kaynakça
“Talysh, Talish in Iran: Joshua Project”. İstifadə tarixi: 13 march 2018. Arxivləşdirilib.
“Tofiq Əzizov. Talışların əcdadı kimdir?”. avrasiya.info. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2015.Arxivləşdirilib.
“Talış” sözünün mənası, Tofiq Əzizov, 14.08.2019 https://multikultural.az/az/milli-azliqlar/99/talis-szunun-menasi/
Ahmad Kasravi, Kārvand-e Kasravi, ed. Yahyā Dokā, Téhéran, 1973. с. 283-288
Azərilər kimdir: – talışlar və tatilər, yoxsa Azərbaycan türkləri?, Tofiq Əzizov (Əzizbəyli), 23.10.2016 https://akademik.az/2016/10/az%C9%99ril%C9%99r-kimdir-talislar-v%C9%99-tatil%C9%99r-yoxsa-az%C9%99rbaycan-turkl%C9%99ri/
Clifton/Deckinga/Lucht/Tiessen (2005), “Sociolinguistic Situation of the Talysh in Azerbaijan”. SIL Electronic Survey Reports 2005. p. 5
Ərəb müəllifləri Talışlar haqqında, Həşim Kəlbiyev Elnur Kəlbizadə http://bilasuvar.cls.az/front/files/libraries/525/books/841756085.pdf
Filologiya elmləri doktoru, professor Əbülfəz Rəcəbli “Talış dilinin fonetikası” Bakı, “Nurlan” 2009 səh.17-39 http://talish.az/?m=yazi&id=263&fbclid=IwAR2htHHlV7IrMsIt7L7geoDslL39EgWq4V2hRlIMjIe53_YGpZ61eXS2–Y
- Asatrian, H. Borjian. Talish//Talish and the Talishis. Iran and the Caucasus, 2005, vol.9.1
Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, SayıNo.8,Ekim2015: 181-197 Araştırma Makalesi, Research Article
III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, p. 820. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L’Europe et l’URSS. Directeurs de l’edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l’Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
Jump up to:1 2 3 4 5 6 “Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census — Population statistics of Eastern Europe”. İstifadə tarixi: 20 Mart 2015.
Talışlar haqqında ümumi melumat, Ataxan Ebilov, 20.04.2017 https://avestatalysh.com/2017/04/20/talislar-haqqinda-umumi-m%C9%99lumatlar/
Talışlar Kimdir, Gökhan Demir, 03.01.2019 https://avestatalysh.com/2019/01/03/talislar-kimdir/
The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. “Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)” (ingilis). United Nations Statistics Division. 2015-12-26 tarixində orijinalındanarxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. “Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)” (ingilis). United Nations Statistics Division. 2015-12-26 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
Tofiq Əzizov. Kadusilər kimin əcdadıdır? Əli Əbdoli. “Kadusların tarixi” Tehran 2002 s. 7 перепись населения 1926 года.
Ukrayna Respublikası Statistika Komitəsi: 5-14 dekabr 2001-ci il siyahıya alması 24.03.1999 census of Kyrgyzstan
Алиев И., Гошгарлы Г. Юго-Запад Прикаспия в древности и эпоху средневековья Толыши сядо, 1993. с. 4
Большая Советская Энциклопедия. Талыши. – “Говорят на талышском языке; в СССР почти все талыши знают также и азербайджанский язык.”
Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР
Всесоюзная перепись населения 1959 года. “The Talysh (or the Talishi)” (ingilis). www.eki.ee. 2016-06-17 tarixində orijinalındanarxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
Национальный статистический комитет Республики Беларусь. “Ethnic composition: 2009 census” (rus). pop-stat.mashke.org. 2016-01-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-14.
Портал “Всероссийская перепись населения 2010 года” – Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации 26.02.1999 census of Kazakhstan
Российская академия наук, Научный совет по исторической демографии и исторической географии, Институт Российской истории, Управление статистики населения госкомстата. Всесоюзная перепись населения 1939 года: Основные итоги, под редакцией Ю́рия Алекса́ндровича Полякова. Москва, издательство Наука, стр. 82
Талыши – Большая Советская Энциклопедия, БСЭ I. Introduction. — 3. Langues dans le Caucasie, de l’Asie centrale soviétique et de la Sibérie. — 3.1. Liste des langues, page 47. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L’Europe et l’URSS. Directeurs de l’edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l’Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
Этно Кавказ – Население кавказа: Население Азербайджана Population statistics of Eastern Europe :Azerbaijan Republic population and housing census of 1999 27.01.1999 census of Azerbaijan Guilan Portal: Rezvanshahr
Fotoğraf: Aravelcenter.com
Not: Bu çalışma, Dış Bakış dergisinin nisan 2025 sayısında yayınlanmıştır.
