Dış Politika Araştırmacısı
Özet
Orta Doğu’nun karmaşık jeopolitik manzarasını gözlemlerken Hatay, analizi hak eden önemli bir husus olarak karşımıza çıkıyor. Hatay’ın Türkiye ile yeniden birleşmesi, bölgesel siyaseti etkilemeye devam eden çok yönlü bir meseleyi ortaya koymakta, toprak anlaşmazlıkları ve bunların çözümü konusunda önemli bir vaka çalışması olarak bizlere hizmet etmektedir. Kökleri tarihsel bağlama ve bölgesel dinamiklere dayanan bu gelişmeyi, ulusal çıkarlar, uluslararası hukuk ve diplomatik ilişkilerin karşılıklı etkileşimine dair değerli bilgileri, Hatay’ın anavatana katılmasının 85. yıldönümünde analiz edeceğiz.
Tarihsel Arka Plan ve Jeopolitik Bağlam
Hatay’ın Türkiye’ye katılmasının nüanslarını tam olarak anlayabilmek için, bu olayın gerçekleştiği tarihsel arka planı göz önünde bulundurmak gerekir. Hatay’ın statüsünün hikayesi Birinci Dünya Savaşı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmasının ardından başlamıştır. Savaşın ardından İskenderun Sancağı (daha sonra Hatay olarak bilinecektir), Sevr Antlaşması hükümleri ve müteakip Milletler Cemiyeti (MC) mandaları uyarınca Suriye’nin bir parçası olarak Fransız mandası altına girmiştir. Ancak hem demografik hem de stratejik kaygılardan kaynaklı, Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde Türkiye’nin bölgeye olan ilgisi artarak devam etmiştir. Hatay’da Türkçe konuşan önemli bir nüfusun olması ve Hatay’ın Anadolu ile olan tarihi bağları, Türkiye’nin bölge üzerindeki hak iddiasının temelini oluşturmuştur.
Fransa 1930’larda Suriye’nin bağımsızlığı için hazırlıklara başladığında, Türkiye Hatay’ın geleceğini güvence altına almak için diplomatik çabalarını yoğunlaştırdı. Bu durum 1936 yılında Türkiye’nin bölgenin özerkliğini savunarak konuyu Milletler Cemiyeti’ne taşımasıyla doruğa ulaştı. Anlaşmazlığı çözmek amacıyla Cemiyet 1937’de Sancak’a özerklik verdi. Bu karar, bir uzlaşma olarak tasarlanmış olsa da nihayetinde Hatay’ın Türkiye ile birleşmesine yol açacak gelişmelere zemin hazırlamıştı. Avrupa’da gerilimin arttığı ve ufukta yeni bir dünya savaşının belirdiği bir dönem olan 1937’deki kararı takip eden dönemde, Türkiye’nin bölgedeki etkisi de artmıştı. Hatay’da düzeni sağlamak için Fransız kuvvetlerinin yanında Türk birliklerinin de konuşlandırılması, Türkiye’nin bölgedeki artan rolünü yansıtan önemli bir gelişmeyi beraberinde getirmişti.1939 yılında Hatay’ın gelecekteki statüsünü belirlemek üzere bir referandum yapıldı. Bu oylamanın sonucu Hatay’ın bağımsızlığını ilan etmesine ve ardından Türkiye’ye katılma kararı almasına yol açtı. 23 Temmuz 1939’da Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), Hatay’ın Türk topraklarına katılmasını resmileştiren 3711 sayılı kanunu onayladı. Referandumu çevreleyen koşulların ve Hatay’ın hızla Türkiye’ye katılmasının tarihsel bir tartışma konusu olduğunu da belirtmek önemlidir.
Bölge; Hitit, Roma, Bizans ve Osmanlı dahil olmak üzere çeşitli uygarlıkların etkilerini taşıyan zengin bir tarihi mirasa da sahiptir. Bu kültürel doku, Türkiye’nin tarihi anlatısına ve kültürel çeşitliliğine katkıda bulunmaktadır. Hatay’da Türkçe konuşan önemli bir nüfusun varlığı, Türkiye’nin sınırlarının ötesindeki Türk topluluklarını koruma politikasıyla uyumlu olarak, Türkiye’nin bölge üzerindeki hak iddiasında kilit bir faktör olmuştur.
Analistler, referandum öncesinde bölgenin demografik yapısının Türk nüfus lehine değiştirildiğini ve bunun da referandumun sonucunu etkilemiş olabileceğini ileri sürmüş olsa da, bu bakış açısı özellikle karmaşık etnik yapıya sahip bölgelerde toprak anlaşmazlıklarının plebisit yoluyla çözülmesinin doğasında var olan zorlukların altını çizmektedir.
Hatay’ın Türkiye için önemi göz ardı edilemez ve bu önemi anlamak, bölgedeki diplomatik ve stratejik hususları takdir etmek için çok önemlidir. Hatay, Suriye ile sınır komşusu olması ve Türkiye’ye Akdeniz’de geniş bir kıyı şeridi sağlaması açısından kritik bir coğrafi konuma sahiptir. Bu konum Türkiye’nin stratejik derinliğini artırmakta, ticareti ve askeri hususlar için önemli erişim noktaları sağlamaktadır. İl, narenciye, zeytin ve pamuk gibi çeşitli ürünlerin yetiştirilmesiyle Türkiye ekonomisine katkıda bulunan önemli bir tarımsal üretkenliğe sahiptir. Ayrıca, Hatay’ın konumu onu Türkiye ile Orta Doğu arasındaki ticaret için potansiyel bir merkez haline getirmektedir. Asi Nehri’nin ağzında yer alması, bölgesel su yönetiminde önemli bir rol oynamasını sağlarken, bu su kaynağı üzerindeki kontrol, bölgedeki tarım ve kalkınma üzerinde de önemli etkilere sahiptir.
Uluslararası Bakış ve Diplomasi
Hatay’ı incelerken birkaç temel ilke devreye girmektedir. 1939 referandumu, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası ilişkilerde önem kazanan bir kavram olan “ulusların kendi kaderini tayin etme” ilkesinin bir uygulaması olarak görülebilir. Ancak oylamanın adilliği ve temsil kabiliyetine ilişkin sorular bu yorumu zorlaştırmaktadır. Suriye’nin Hatay üzerindeki hak iddiası toprak bütünlüğü ilkesine dayanmakla birlikte bölgenin Suriye topraklarından yasadışı bir şekilde ayrıldığını savunuyor. Bu duruş, kendi kaderini tayin hakkı ile mevcut sınırların korunması arasındaki gerilimi vurgulamaktadır.
Zamanında Fransa’nın, kısmen yaklaşan dünya savaşında Türkiye’nin tarafsızlığını güvence altına alma arzusuyla Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını kabul etmesi, uluslararası ilişkilerin genellikle pragmatik doğasını da bizlere göstermektedir. Mandater gücün bu kabulü, Türkiye’nin iddiasının meşruiyetini desteklemek için kullanılmıştır. Genel olarak mevcut sınırların korunmasından yana olan “uti possidetis juris” ilkesi, özellikle sömürgecilik sonrası bağlamlarda, kendi kaderini tayin ve tarihsel iddialara dayanan argümanlarla çatışmaktadır. Hatay meselesi, özellikle uluslararası hukuk ilkeleri birbirleriyle gerilim içindeymiş gibi göründüğünde, uluslararası toplumun rekabet halindeki toprak taleplerini karara bağlarken karşılaştığı zorlukları hatırlatmaktadır.
Hatay’ın Türk, Arap ve Ermeni topluluklarını içeren farklı nüfusu, konuya karmaşıklık katmaktadır. Bu farklı gruplara yönelik muamele ve statülerin azınlık hakları ve kültürel koruma politikaları üzerinde etkileri bulunmaktadır. Hatay örneği, hem ihtilaflı bölgelerin başarılı bir şekilde birleştirilmesi için bir emsal olarak hem de tartışmalı sınır değişikliklerine bir örnek olarak diğer toprak anlaşmazlıklarında da kullanılmıştır. Bu husus, bu tür toprak değişikliklerinin uluslararası ilişkiler üzerindeki uzun vadeli etkisinin altını çizmektedir.
Hatay’ın Türkiye’ye katılması uzun vadeli diplomasi için çeşitli dersler ve hususlar sunmaktadır. Suriye’nin aradan geçen 85 yıla rağmen Hatay üzerinde hak iddia etmeye devam etmesi, toprak anlaşmazlıklarının kalıcı niteliğini, bölgesel istikrar ve ikili ilişkiler açısından yarattığı zorlukları ortaya koymaktadır. Bu dava, self-determinasyon ve toprak bütünlüğü gibi uluslararası hukukun birbiriyle çelişen ilkelerinin uzlaştırılmasındaki zorlukları göstermektedir. Bu gerilim, dünya çapındaki toprak anlaşmazlıklarında da geçerliliğini korumaktadır.
Türkiye’nin Hatay üzerindeki kontrolüne ilişkin statüko onlarca yıldır devam ediyor olsa da, konu günümüz jeopolitiğinde güncelliğini korumaktadır. Suriye’de devam etmekte olan iç savaş, Suriye’deki bazı grupların bölge üzerindeki hak iddialarını yinelemesiyle Hatay meselesine yeniden dikkat çekmiştir. Bu durum, çözülmemiş toprak anlaşmazlıklarının bölgesel istikrarsızlık dönemlerinde nasıl yeniden su yüzüne çıkabileceğinin altını çizmektedir.
Orta Doğu’da değişen ittifaklar ve güç dinamikleri Hatay’ın uzun vadeli statüsünü potansiyel olarak etkileyebilir. Bölgesel güçler nüfuz mücadelesi verirken, tarihi ihtilaflar stratejik avantaj sağlamak için kullanılabilir. Siyasi anlaşmazlıklara rağmen Hatay ve komşu Suriye bölgeleri arasında ekonomik iş birliğinin geliştirilmesi için fırsatlar mevcuttur. Bu tür bir iş birliği gerilimin azaltılmasına katkıda bulunabilir ve potansiyel olarak gelecekte daha kapsamlı müzakerelerin önünü açabilir. Hatay vakası, toprak kazanımı ve uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin gelişen normlar bağlamında incelenmeye devam edilmektedir. Uluslararası hukuk uzmanları, akademisyenleri ve uygulayıcıları için değerli bilgiler sunmaktadır. Kapsayıcı diyalog, farklı paydaş çıkarlarının dikkate alınması ve yaratıcı diplomatik çözümlere duyulan ihtiyacı vurgulayarak benzer uyuşmazlıkların ele alınması için dersler sunacağı aşikardır.
Sonuç
İleriye dönük olarak, diplomatik çabalar diyaloğu teşvik etmeye, karşılıklı fayda sağlayan düzenlemeleri araştırmaya ve ilgili tüm tarafların temel çıkarlarını ele almaya odaklanmalıdır. Rekabet halindeki iddiaların kapsamlı bir şekilde çözüme kavuşturulması zor olsa da güven arttırıcı önlemler ve ekonomik iş birliği gerginliklerin azaltılmasına ve bölgesel istikrarın desteklenmesine yardımcı olabilir. Geçmişe de bir bakış atacak olursak; Fransa’nın, dönemin jeopolitik mülahazalarından etkilenerek Türkiye’nin talebini kabul etmesi, büyük güç politikalarının toprak anlaşmazlıklarının çözümünde (veya çözümsüzlüğünde) oynayabileceği önemli rolü vurgulamaktadır.
Hatay meselesi, tarihsel kararların günümüz jeopolitiği üzerindeki kalıcı etkisini ve uzun süreli toprak anlaşmazlıklarının çözümünde nüanslı, bağlama duyarlı yaklaşımlara duyulan ihtiyacı hatırlatmaktadır. Bu nedenle, uluslararası toprak talepleri ve sınır anlaşmazlıklarının karmaşık manzarasında gezinmek isteyen diplomatlar, politika yapıcılar ve akademisyenler için değerli dersler sunmaya devam ediyor. Küresel istikrarın, yeniden canlanan milliyetçilik ve bölgesel hırslar nedeniyle giderek daha fazla zorlandığı bir çağda, Hatay örneği hem uyarıcı bir masal hem de karmaşık bölgesel meselelerin yönetilmesi için potansiyel bir yol haritası olarak duruyor. Sabırlı diplomasinin, uluslararası hukuka saygının ve tüm paydaşların çıkarlarını karşılayabilecek esnek ve yenilikçi çözümlere duyulan ihtiyacın önemini de vurguluyor.
Geleceğe baktığımızda, Hatay’ın Türkiye ile birleşmesi Orta Doğu jeopolitiğinde önemli bir olay olmaya devam edecektir. Bu karmaşık meseleyi inceleyerek ve anlayarak, küresel barış ve istikrar arayışında benzer zorlukların üstesinden gelmek için kendimizi daha iyi hazırlayabiliriz. Hatay vakası bize toprak anlaşmazlıklarının, görünüşte çözülmüş olsalar bile, bölgesel siyaset ve uluslararası ilişkiler üzerinde uzun süreli etkileri olabileceğini ve sürekli diplomatik angajman ve yaratıcı sorun çözme yaklaşımları gerektirdiğini hatırlatmaktadır.
——————
