TUDPAM Uzmanı
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Tarihçesi ve Yapısı
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) temeli, 1996 yılında eski Sovyet Cumhuriyetleri ile Çin sınırında istikrarın sağlanması amacıyla anlaşma imzalamak üzere ilk kez Çin’in Şanghay kentinde bir araya gelen Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan liderlerince “Şanghay Beşlisi” adıyla atılmıştır. 2001’de Özbekistan’ın da aralarına katılmasıyla “Şanghay Beşlisi”, Şanghay İşbirliği Örgütü olarak kurulmuştur. 2017’de Hindistan ve Pakistan, 2023’te İran örgüte dahil olmuştur.
Belarus, Moğolistan ve Afganistan’ın “gözlemci” olduğu ŞİÖ’de Türkiye, Azerbaycan, Mısır, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn, Katar, Ermenistan, Kamboçya, Kuveyt, Maldivler, Myanmar, Nepal ve Sri Lanka “diyalog ortağı” olarak bulunmaktadır. Avrasya kıtasının yüzde 61’ini kaplayan ŞİÖ, bölgesel iş birliği örgütüdür. Ana iş birliği konusu güvenlik olan ŞİÖ’nün temel hedefleri arasında üye ülkeler arasında karşılıklı güveni güçlendirme, bölgede barış, güvenlik ve istikrarın korunması amacıyla iş birliğini geliştirme, terörle ortak mücadele, ekonomik iş birliğini geliştirme ve kültürel etkileşimi artırma yer almaktadır. ŞİÖ Genel Sekreterliği, Çin’in başkenti Pekin’de bulunurken; ŞİÖ Bölgesel Terörle Mücadele Kuruluşu da Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te faaliyet göstermektedir.
ŞİÖ Zirvesi ve Astana Deklarasyonu
Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Devlet Başkanları 24. Zirvesi, Kazakistan’ın başkenti Astana’da gerçekleşmiştir. Kazakistan Devlet Başkanı Kasım Cömert Tokayev’in ev sahipliğinde düzenlenen toplantıya Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, Özbekistan Devlet Başkanı Şavkat Mirziyoyev, Kırgızistan Devlet Başkanı Sadyr Japarov, Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman, Pakistan Başbakanı Şahbaz Şerif, İran Geçici Devlet Başkanı Muhammed Mukbir, Hindistan Dışişleri Bakanı Subrahmanyam Jaishankar, Belarus Devlet Başkanı Alexander Lukaşenko ve ŞİÖ Genel Sekreteri Zhang Ming katılmıştır. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da yer aldığı ‘‘ŞİÖ+’’ formatındaki zirve, “Çok Taraflı Diyaloğun Güçlendirilmesi: Sürdürülebilir Barış ve Kalkınma İçin Çabalamak” teması altında düzenlenmiş ve Astana Deklarasyonu’nun imzalanmasıyla sona ermiştir.
Astana Deklarasyonu, ŞİÖ’nün daha temsili, demokratik, eşitlikçi ve çok kutuplu bir dünya düzeni inşa etme kararlılığını vurgulamaktadır. Bu, küresel güç dengelerinin yeniden şekillendiği bir dönemde, örgütün daha etkin bir rol üstlenmek istediğinin göstergesidir. Bildirgede ayrıca, örgüt içindeki iş birliğinin Avrasya’da eşit ve bölünmez bir güvenlik mimarisinin temelini oluşturabileceği ifade edilmiştir. Bu durum üye devletlerin güvenlik konularında ortak hareket etmeye ve karşılıklı güveni artırmaya yönelik bir adım olarak değerlendirilebilir.
Deklarasyonda, ŞİÖ’nün küresel barış, güvenlik ve istikrardaki rolünün güçlendirilmesinin önemi vurgulanmıştır. Adil, demokratik, siyasi ve ekonomik yeni bir uluslararası düzenin savunulması, örgütün küresel arenada daha etkili bir aktör olma isteğini yansıtmaktadır. Sürdürülebilir uluslararası ilişkiler açısından toprak bütünlüğü, içişlerine karışmama ve kuvvet kullanılmaması ilkelerinin olmazsa olmaz olduğu belirtilmiştir. Bu, üye devletlerin egemenlik haklarının korunmasına yönelik bir taahhüt olarak okunabilir.
Üye devletler, anlaşmazlıkların diyalog ve istişare yoluyla barışçıl yollarla çözülmesine olan bağlılıklarını teyit ederek, örgütün çatışma çözümünde diplomatik yolları tercih ettiğinin altını çizmişlerdir. Ayrıca ŞİÖ üyelerinin kendi siyasi ve sosyoekonomik kalkınma yollarını bağımsız olarak seçme hakkına saygı gösterilmesinin gerekliliğini belirterek, örgütün iç işlerine karışmama ilkesine olan bağlılıklarını vurgulamışlardır.
Deklarasyonda üye ülkeler, ŞİÖ’nün çok kutuplu dünyada önemli bir örgüt olduğunu belirterek, örgütün potansiyelini ve uluslararası nüfuzunu artırma kararı almışlardır. Bu, ŞİÖ’nün global etki alanını genişletme çabasının bir ifadesidir. Basına kapalı gerçekleştirilen toplantı öncesi liderler, Belarus’un ŞİÖ’ye tam üye seçilmesine yönelik kararı imzalamışlardır. Böylece Belarus, ŞİÖ’nün 10’uncu üyesi olmuştur. Çin’in dönüşümlü başkanlığı üstlenmesi ise ülkenin örgütteki etkinliğini artırdığına işaret etmektedir.
Türkiye’nin Katılımı ve “ŞİÖ+” Zirvesi
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Kazakistan’ın başkenti Astana’da düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) 24. Devlet Başkanları Zirvesi’ne katılarak önemli açıklamalarda bulunmuştur. Zirveye Afganistan ve Moğolistan gibi gözlemci ülkelerle birlikte Türkiye dahil 14 diyalog ortağı katılmıştır. Cumhurbaşkanı Erdoğan, Astana’da ŞİÖ Genişletilmiş Oturumu’nda yaptığı konuşmada; terörizm, İslam ve yabancı düşmanlığı, düzensiz göç, iklim değişikliği, enerji ve gıda güvenliği gibi küresel sorunlara dikkat çekmiş ve bu sorunların uluslararası iş birliği ile çözülmesi gerektiğini vurgulamıştır. Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türkiye’nin “Yeniden Asya” girişimi ile Asya ile ilişkilerini güçlendirmeyi hedeflediğini belirterek, “Türkiye olarak güçlünün haklı olduğu değil, haklının güçlü olduğu, ekonomik eşitsizliklerin üzerine giden, barış, güvenlik, istikrar ve refah üreten etkili ve tüm insanlığı kucaklayıcı bir uluslararası sistemin inşası için tüm engellemelere rağmen çalışıyoruz” demiştir.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, zirve sırasında Moğolistan Cumhurbaşkanı Ukhnaagiin Khurelsukh, Katar Emiri Şeyh Al Sani, Çin Devlet Başkanı Şi Cinping ve Belarus Cumhurbaşkanı Aleksandr Lukaşenko ile bir dizi ikili görüşme gerçekleştirmiştir. Bu görüşmelerde; Türkiye-Moğolistan ilişkileri, Türkiye-Katar ilişkileri, İsrail’in Filistin’e yönelik saldırıları ve bölgesel konular ele alınmıştır. Ayrıca Cumhurbaşkanı Erdoğan, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile de bir araya gelmiştir. Yaklaşık bir saat süren ikili görüşmenin ardından yapılan açıklamada; iki liderin ikili ilişkiler, Ukrayna-Rusya Savaşı, İsrail’in Filistin’e saldırıları, Suriye’deki gerilimde çözüm arayışları ve terörle mücadele konularını ele aldığı belirtilmiştir. Cumhurbaşkanı Erdoğan, Suriye’de çözüm için iş birliğine hazır olduğu mesajını vermiş ve Türkiye’nin Suriye ile ilişkilerde yumuşama sinyalleri verdiğini ifade etmiştir.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, bu kapsamda yaptığı açıklamada; “Dış politikada sıkılı yumrukların açılmasında büyük fayda olduğuna inanıyoruz. Bunun için kiminle görüşülmesi gerekiyorsa, geçmişte olduğu gibi görüşmekten imtina etmeyiz. Elbette bunu yaparken Türkiye’nin menfaatlerini referans alacak ama bu süreçte bize güvenen, bize sığınan, bizimle ortak hareket eden hiç kimsenin mağdur olmasına da izin vermeyeceğiz” demiştir. Astana ziyareti boyunca Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türkiye’nin aktif diplomasi trafiği yürüttüğünü ve bölgesel barış ile istikrar için gösterdiği çabaları ortaya koymuştur.
Sonuç
Astana Deklarasyonu, Şanghay İş birliği Örgütü’nün daha temsili, demokratik ve çok kutuplu bir dünya düzeni oluşturma yönündeki kararlılığını ortaya koymaktadır. Örgütün küresel barış, güvenlik ve istikrar konularındaki rolünü güçlendirme çabaları, ŞİÖ’nün uluslararası arenada daha etkili bir aktör olma isteğini yansıtmaktadır. Bu bağlamda, üye devletlerin bağımsız kalkınma yollarına saygı, toprak bütünlüğü ve içişlerine karışmama ilkelerine olan bağlılıkları, örgütün temel değerlerini pekiştirmektedir. Belarus’un tam üyeliği ve Çin’in dönüşümlü başkanlığı, örgütün genişleme ve etkinliğini artırma stratejisinin bir parçası olarak değerlendirilebilir. ŞİÖ’nün, Avrasya’da güvenlik ve iş birliği konusunda önemli bir platform olarak rolünü pekiştirdiği bu zirve, örgütün gelecekteki yönelimi hakkında önemli ipuçları vermektedir. Türkiye’nin zirvedeki katılımı ise bölgesel iş birliğinin güçlendirilmesi açısından dikkate değerdir. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın açıklamaları, Türkiye’nin bölgesel ve küresel barış, güvenlik ve adalet konularındaki kararlılığını ortaya koymaktadır. Astana Deklarasyonu’nun vurguladığı ilkeler ve hedefler, ŞİÖ’nün küresel düzende daha etkin bir aktör olma yolunda ilerlediğini göstermektedir.
Kaynakça
Cumhurbaşkanı Erdoğan, Şanghay İşbirliği Örgütü 24’üncü Devlet Başkanları Zirvesi’ne katıldı, Anka Haber Web Sitesi, https://ankahaber.net/haber/detay/cumhurbaskani_erdogan_sanghay_isbirligi_orgutu_24uncu_devlet_baskanlari_zirvesine_katildi_186490, 04.07.2024, (Erişim Tarihi: 06.07.2024).
Hürriyet Web Sitesi, Cumhurbaşkanı Erdoğan, Şanghay İşbirliği Örgütü Zirvesi’nde açıklamalarda bulundu, https://www.hurriyet.com.tr/video/cumhurbaskani-erdogan-sanghay-isbirligi-orgutu-zirvesinde-aciklamalarda-bulundu-42485239, 04.07.2024, (Erişim Tarihi: 06.07.2024).
Meiramgul Kussainova, Kazakistan’da, “ŞİÖ 24’üncü Devlet Başkanları Zirvesi” başladı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kazakistanda-sio-24uncu-devlet-baskanlari-zirvesi-basladi/3265624, 04.07.2024, (Erişim Tarihi: 06.07.2024).
Meiramgül Kussainova, Şanghay İşbirliği Örgütü Astana zirvesinde bildirgeyi kabul etti, https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/shanghai-cooperation-organization-adopts-declaration-at-astana-summit/3266444, 04.07.2024, (Erişim Tarihi: 06.07.2024).
Saniya Sakenova, SCO Leaders Emphasize Strategic Dialogue and Economic Cooperation at Summit, https://astanatimes.com/2024/07/sco-leaders-emphasize-strategic-dialogue-and-economic-cooperation-at-summit/, 04.07.2024, (Erişim Tarihi: 06.07.2024).
TRT Haber Web Sitesi, Erdoğan’dan Astana’da diplomasi trafiği, https://www.trthaber.com/haber/gundem/erdogandan-astanada-diplomasi-trafigi-866499.html, 04.07.2024, (Erişim Tarihi: 06.07.2024).
