Zeynep Gizem Özpınar
Karabük Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler, Bölge Çalışmaları, Yüksek Lisans Mezunu
Türk Dünyası; etnik, kültürel ve tarihsel bağlarla birbirine bağlı olan Türk halklarının oluşturduğu geniş bir coğrafyayı ifade etmektedir. Türk Dünyası, tarih boyunca farklı dönemlerde göçlere ve diasporalara sahne olmuştur. Bu göçler, Türk halklarının farklı coğrafyalara yayılmasına ve oralarda kendi devletlerini kurmalarına neden olmuştur. Bu coğrafya, Orta Asya’dan Orta Doğu ve Güneydoğu Avrupa’ya kadar geniş bir yelpazede Türk nüfusunu kapsamaktadır. Türk Devletleri Teşkilatı, Türk halklarının tarih boyunca kurmuş oldukları devletlerin günümüzde siyasi, ekonomik ve kültürel alanlarda bir araya gelerek oluşturdukları iş birliği çerçevesini ifade etmektedir. Bu iş birlikleri tarihî bağlar, kültürel benzerlikler ve ortak çıkarlar etrafında şekillenirken; Türk Dünyası’nın bir bütün olarak güçlenmesini, kalkınmasını ve uluslararası arenada daha etkili bir konumda yer almasını hedeflemektedir. Gelişen iş birliği, Türk devletleri arasında diplomatik, ekonomik ve kültürel alanlarda çeşitli projelerin hayata geçirilmesini içerir. Bu iş birlikleri; Türk devletleri arasındaki etkileşimleri artırarak bölgesel istikrarı sağlama, ekonomik kalkınmayı teşvik etme ve kültürel bağları güçlendirme amacını taşır. Türk Devletleri Teşkilatı’ndaki bu iş birliği, tarihsel olarak ortak bir kökene dayanan Türk milletinin birbirleriyle olan ilişkilerini yeniden canlandırma çabasıdır. Bu bağlamda, Türk Devletleri Teşkilatı; ortak geçmişin bir yansıması olarak geleceğe dönük birliktelik, dayanışma ve iş birliği perspektifini taşımaktadır.
Türk Devletleri Teşkilatı bu coğrafyada yer alan ve tarih boyunca kurulmuş olan çeşitli Türk devletlerini bir araya getirmiştir. İlk adı “Türk Dili Konuşan Ülkeler İş Birliği Konseyi (Türk Keneşi-Türk Konseyi)” olan bu teşkilat; 3 Ekim 2009’da Türkiye, Azerbaycan, Kırgızistan ve Kazakistan tarafından imzalanan Nahçıvan Anlaşması’yla kurulmuştur. 15 Ekim 2019’da Bakü’de gerçekleştirilen 7. Zirve’de Özbekistan teşkilata tam üye olarak katılmıştır. Konseyin adı 12 Kasım 2021 tarihinde düzenlenen 8. Türk Devletleri Teşkilatı İstanbul Zirvesi’nde “Türk Devletleri Teşkilatı” olarak değiştirilmiş ve konseye Türkmenistan gözlemci üye olarak katılmıştır. Türkmenistan ile birlikte Macaristan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti teşkilatta gözlemci üye olarak yer almaktadır. Bu teşkilat ortak tarih, kültür, kimlik ve Türk dili konuşan halkların dil birliğinden kaynaklanan ortak dayanışma duygularına dayanan bir uluslararası örgüttür. Teşkilatın temel amacı ve görevi; üye ülkeler arasında kapsamlı iş birliğini teşvik etmek, karşılıklı güven ortamı sağlamak ve uluslararası ilişkilerde ortak bir ses oluşturmaktır. Türk Devletleri arasında ekonomik ve ticari ilişkiler, günümüzde de önemli bir rol oynamaktadır. Ortak projeler, enerji iş birlikleri ve ticaret anlaşmaları, Türk Dünyasındaki devletler arasındaki ekonomik entegrasyonu desteklemektedir.
Bu kapsamda, Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi 10. Zirvesi, 3 Kasım 2023 tarihinde Kazakistan’ın Astana kentinde “Türk Devri” temasıyla gerçekleşmiştir. Kazakistan’ın ev sahipliği yaptığı konseye Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Japarov, Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, Türkmenistan Milli Keneşinin Halk Maslahatı Başkanı Berdimuhamedov, Macaristan Başbakanı Orbán ve TDT Genel Sekreteri Ömüraliyev katılmıştır. Türk İş Birliği Teşkilatları ve TDT Aksakallar Konseyi üyeleri de zirvede yer almışlardır.
Toplantı, 2023 yılında Türk Dünyası’nın başarısı vurgusuyla başlamıştır. Teşkilat, Türk Dünyası’ndaki iş birliğini derinleştirmeyi ve Türk Dünyası’nın değerlerini ile çıkarlarını bölgesel ve uluslararası düzeyde daha etkili bir şekilde tanıtmayı taahhüt ederek, üye devletler arasında bütünlüklü bir tutumun geliştirilmesi için istişarelerin önemini vurgulamaktadır. Tüm üye ve gözlemci devletlerin ekonomik iş birliğini artırmaya yönelik ortak çabalarını sürdürmenin; ticaret, ulaştırma, yatırım ve bölgesel bağlantılılık girişimlerini teşvik etmenin büyük bir önem taşıdığına dikkat çekmektedir. Ayrıca üye devletlerin uluslararası anlaşmalara, egemenliklerine, toprak bütünlüklerine, uluslararası tanınan sınırlarına saygı gösterilmesini ve iç işlerine müdahale edilmemesini savunarak, güvenlik ve istikrarlarını güçlendirmeyi hedeflemektedir. Zirve sonunda siyasi, dış politika ve güvenli iş birliği, ekonomik ve sektörel iş birliği, halktan halka iş birliği, Türk Dünyası’nda kurumsal iş birliği ve üçüncü taraflarla iş birliği ve teşkilata dair konu başlıklarını kapsayan ortak bir bildiri yayımlanmıştır.
Bildiri maddelerine bakıldığında;
Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) üye devletleri, sivil koruma alanındaki iş birliğini güçlendirmek amacıyla ‘Sivil Koruma Mekanizması’nın kurulmasının üzerinde durulmuştur. 6 Şubat’ın “Afet Mağdurlarını Anma ve Dayanışma Günü” olarak ilan edilmesi memnuniyetle karşılanmış, Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. yıldönümü samimi bir birlik ve ortak amaç duygusuyla kutlanmıştır. Türkiye’nin, Türk Dünyası içindeki lider rolü ve bu liderliğin Türk halklarını bir araya getiren ortak değerlere olan bağlılığı vurgulanmıştır. Kazakistan’da düzenlenen “Qazqutkaru–2023” arama-kurtarma yarışması ve Bakü’de gerçekleşen Acil Durum Yönetimi İkinci Bakanlar Toplantısı’nın başarılı organizasyonlarından bahsedilmiştir.
Orta Asya devletleri arasında sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmek amacıyla imzalanan “21. yüzyılda Orta Asya’nın Kalkınması için Dostluk, İyi Komşuluk ve İş Birliği Antlaşması” memnuniyetle karşılanmıştır. Azerbaycan’ın terörle mücadele tedbirlerinin ardından egemenliğinin tam olarak yeniden tesis edilmesi de memnuniyetle karşılanmış ve buna destek verildiği belirtilmiştir. Ayrıca Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki ilişkilerin normalleşmesine destek verildiği belirtilmiştir.
Bildiri metninde; terörizme, şiddet içeren aşırıcılığa, uyuşturucu kaçakçılığına, kültürel varlıkların yasa dışı ticaretine, ayrılıkçılığa, kara para aklamaya ve suç gelirlerine karşı mücadelenin yanı sıra ırkçılık, ayrımcılık, yabancı düşmanlığı, nefret söylemi ve dezenformasyonla mücadelede iş birliğinin güçlendirildiği belirtilmiştir. Düzensiz göçle mücadele, sürdürülebilir kalkınma hedefleri doğrultusunda düzenli göçten yararlanılması, göçmen kaçakçılığı ve insan ticareti konularında iş birliğinin artırılması kararı alınmıştır. Ayrıca Gazze’deki şiddet olaylarına ve Filistin’deki kötüleşen duruma duyulan ciddi endişe ifade edilmiş ve barışçıl bir çözüm çağrısı yapılmıştır.
Astana’da gerçekleştirilen Astana Uluslararası Forumu’nun, kutuplaşmanın ve jeopolitik bölünmenin arttığı bir dönemde Türk Dünyası dahil olmak üzere küresel sınamaların ele alınmasına yönelik önemli bir platform olduğu belirtilmiştir. Türk evletlerinin jeopolitik potansiyelini incelemek ve ortaya koymak amacıyla düzenlenen TDT’ye Üye Devletlerin Resmi Dış Politika Araştırma Merkezleri 9. Toplantısı’nın Astana’da gerçekleştirilmesi olumlu bir şekilde değerlendirilmiştir.
TDT’nin Astana’nın 2024 Türk Dünyası Finans Merkezi ve İstanbul’un 2025 Türk Dünyası Finans Merkezi olarak ilan edilmesini memnuniyetle karşılandığı belirten bildiride; Türk Yatırım Fonu (TYF) Kuruluş Anlaşması’nın Ankara’da imzalanmasını takdirle karşılamış ve TYF’nin kardeş Türk devletleri arasındaki ticari, ekonomik ve yatırım iş birliğini teşvik etme rolünü vurgulamıştır. Ticaretin Kolaylaştırılması Komitesi’nin (TKK) kurulmasının memnuniyetle karşılandığı ve TKK’nin ticaret süreçlerinin kolaylaştırılması, engellerin azaltılması ve Türk devletleri arasında ticaret için elverişli bir ortamın teşvik edilmesinde oynayacağı önemli rolü kabul edildiği ifade edilmiştir. Ayrıca ekonomik kalkınma, istihdamın artırılması ve insanların refahının iyileştirilmesi için e-ticaretin önemine vurgu yapılarak, üye devletler arasında bu alandaki iş birliğinin derinleştirilmesi için gerekli tedbirlerin alınması talimatı verildiği ifade edilmiştir.
TDT’nin küresel hedeflere uygun olarak metrolojik altyapının sürdürülebilir gelişimine katkıda bulunmayı amaçlayan “TDT Üye Devletlerinin İlgili Kurumları Arasında Metroloji Alanında İşbirliği Protokolü”nün imzalanmasının memnuniyetle karşılandığı ve ticaretin kolaylaştırılması, elektronik ticaretin yaygınlaştırılması ve Türk bölgesinde ihracat ve ithalat hacminin artırılması için somut öneriler ve ortak bir eylem planı geliştirmeyi amaçlayan “Türk Devletleri Ticari İşbirliği Araştırma Merkezi” ile “Mühendislik ve Teknoloji Merkezi” konseptlerinin kabul edildiği belirtilmiştir.
TDT; üye devletleri Türk bölgesinde verimli, istikrarlı ve kesintisiz taşımacılık faaliyetleri için taşımacılık maliyetlerini düşürmeye, transit geçiş izinlerinin sayısını artırmaya ve fiziki olmayan diğer engelleri ortadan kaldırmaya teşvik etmektedir. Özel Ekonomik Bölgesi (TURANSEZ) konseptinin kabul edilmesini öven TDT, Kazakistan’ın TURANSEZ’i işlevsel hâle getirmesi için mevzuatında değişiklik yapmasını takdir etmektedir. Ayrıca Türk devletleri arasında ekonomik iş birliği ve entegrasyonu teşvik etmek adına Resmi Ekonomi Politikaları Araştırma Merkezleri arasında düzenlenen toplantıları ve Türk Ekonomileri 2023 Raporu’nun yayınlanmasının önemini vurgulamaktadır. TDT, yaratıcı ekonominin önemini kabul ederek, üye devletleri bu alanda desteklemeleri konusunda çağrıda bulunmaktadır. Ayrıca DTÖ, UNCTAD, OECD, UNIDO ve UNECE ile potansiyel iş birliği alanları oluşturarak bu kurumların deneyimlerinden yararlanma ve ortak bir gündem oluşturma çabalarını takdir etmektedir.
Taşımacılık, demiryolu ulaşımı, hava taşımacılığı ve dijitalleşme konularında alınan kararları da içeren bu metin; Türk devletleri arasında gümrük işlemlerinin basitleştirilmesi ve diğer ulaştırma alanlarında iş birliği çabalarının teşvik edilmesine odaklanmaktadır. Ayrıca Türk bölgesindeki teknoloji girişimleri, yapay zekâ, yenilenebilir enerji ve uzay araştırmalarının teşvik edilmesi ve bilişim teknolojileri şirketlerine destek verilmesi gibi yüksek teknoloji sektörlerine vurgu yapmaktadır.
Silikon Vadisi’nde “İpek Yolu İnovasyon Merkezi”nin açılması, uzay ajansları arasında iş birliği için teşvik, Türk Uzay Kâşifleri Akademisi’nin düzenlenmesi, enerji sektöründe stratejik ortaklığın vurgulanması gibi çeşitli alanlarda iş birliğini güçlendirmeye yönelik adımlar bulunmaktadır. Ayrıca insan kaynakları yönetiminde dijital araçların yaygınlaştırılması, tarım alanında ortak projelerin başlatılması, kuraklıkla mücadelede çözümler üreten enstitülerin takdir edilmesi gibi konular da zirvenin gündemini oluşturmuştur. Sağlık turizmi, turizm eğitimi programları, kültürel etkinlikler ve mirasın korunması gibi konularda da önemli adımlar atılmıştır. Dünya çapında Türk kültür mirasının korunması için çağrıda bulunulmuştur.
25-28 Eylül 2023 tarihlerinde Bakü’de gerçekleştirilen “Türk Devletleri Birinci Diaspora Gençlik Forumu: Haydar Aliyev ve Türk Dünyası” etkinliğini memnuniyetle karşılamışlardır. “Haydar Aliyev Yılı” çerçevesinde düzenlenen bu etkinliğin Türk devletleri arasındaki kültürel, dilsel ve sosyal ilişkilerin güçlendirilmesine yönelik önemli bir adım olduğunu vurgulayan üye devletler, benzer girişimlerin teşvik edilmesi gerektiğini belirtmişlerdir.
Toplantıda, Türk Dünyası’nın ortak mirasının sembolü olan “5. Dünya Göçebe Oyunları”nın düzenlenmesine ilişkin çabaların hızlandırılması ve Türk Akademisi’nin yürüttüğü arkeolojik çalışmaların desteklenmesi gibi konular da vurgulanmıştır. Türk devletleri arasındaki iş birliğini desteklemek adına faaliyet gösteren TÜRKPA, TÜRSOY, Türk Akademisi ve Türk Kültür ve Miras Vakfı (TKMV) gibi kuruluşların faaliyetlerini memnuniyetle karşılamışlardır. Türk Devletleri Ulusal Bilim Akademileri Birliği’nin, Türk Akademisi’nin çalışma gündeminin genişletilmesine yönelik girişimi de desteklenmiş ve Türk Akademisi tarafından başlatılan projeler memnuniyetle karşılanmıştır.
Üye devletler, Türk Devletleri Teşkilatı’nın (TDT) hedeflerine ulaşmak için gerekli adımları atma konusunda kararlı bir şekilde bir araya gelmişlerdir. Bu çerçevede alınan kararlar arasında, TDT’nin daha fazla kurumsallaşmasını sağlamak adına sekretarya personelinin ve bütçesinin artırılması gibi önemli adımları destekleme kararı bulunmaktadır. Sekretaryanın özverili çalışmalarını değerlendirmek amacıyla alınan bu karar, TDT’nin hedeflerine ulaşma yolunda gösterdiği çaba ve kararlılıkla uyumludur. Türk İş Birliği Teşkilatları arasındaki iş birliğinin geliştirilmesi için, TDT Sekretaryası çatısı altında yer alan kuruluşlar arasındaki iş birliğinin artırılmasını teşvik etme kararı alınmıştır. Türk iş birliğinin küresel sahnede görünürlüğünü artırmak adına genel sekreter tarafından önerilen Cenevre’de bir “Türk Haftası” etkinliği memnuniyetle karşılanmıştır.
Türk Dünyası’nın ayrılmaz bir parçası olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC), TÜRKPA ve Türk Ticaret ve Sanayi Odaları Birliği (TTSO) nezdinde gözlemci statüsü elde etmesi memnuniyetle karşılanmıştır. Ekonomik İş Birliği Teşkilatı’nın (EİT) TDT’deki gözlemci statüsünü memnuniyetle karşılayan devletler, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu ve İslam İş Birliği Teşkilatı (İİT) nezdinde TDT’ye gözlemci statüsü verilmesine yönelik ortak çabaların hızlandırılması konusunda çağrıda bulunmuşlardır.
TDT ile Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO) arasında kapsayıcı ve sürdürülebilir endüstriyel kalkınma alanında iş birliği kurulması çabalarını olumlu karşılamışlardır. Üye devletler, “2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi”ne katkıda bulunmak ve dünya genelindeki üçüncü ülkelere yönelik kalkınma yardımlarını artırmak amacıyla kalkınma kuruluşları ile iş birliğini daha da geliştirme kararı almışlar ve “2023-2027 Dağlık Bölgelerin Kalkınması için Beş Yıllık Eylem Planı”nın uygulanmasına katkıda bulunma konusundaki çabaları desteklemişlerdir. Teşkilat, 11. TDT Zirvesi’nin 2024 yılında Kırgız Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilmesine karar verildiğini beyan etmiştir.
Sonuç
Sonuç olarak, “Afet Mağdurlarını Anma Günü”nün belirlenmesi ve sivil koruma mekanizmasının kurulması, üye devletlerin acil durum ve afet yönetiminde iş birliği içinde olduklarını göstermektedir. Bu yolla bölgesel dayanışma ve koordinasyonun artırılması hedeflenmektedir. “21. Yüzyılda Orta Asya’nın Kalkınması İçin Dostluk, İyi Komşuluk Ve İş Birliği Antlaşması” gibi belgeler, üye devletlerin ortak kalkınma ve insani değerlere olan bağlılıklarını vurgulamaktadır. Terörle mücadele, şiddet içeren aşırıcılık, uyuşturucu kaçakçılığı gibi konularda iş birliği; üye devletlerin güvenlik endişelerine stratejik bir yaklaşımla yanıt verme amacını taşımaktadır. Bu, bölgedeki istikrarın güçlendirilmesine yönelik bir adımdır. Ticaretin Kolaylaştırılması Komitesi, Türk Yatırım Fonu (TYF), Türk Devletleri Ticari İş Birliği Araştırma Merkezi gibi inisiyatifler, ekonomik ve ticari iş birliğini artırmayı hedeflemektedir. Türk Dünyası Finans Merkezleri ve TYF gibi girişimler, ekonomik kalkınma ve yatırım alanlarında iş birliğini yansıtmaktadır. Silikon Vadisi’nde “İpek Yolu İnovasyon Merkezi”nin açılması, uzay ajansları arasında iş birliği ve yüksek teknoloji sektörlerine vurgu, üye devletlerin teknolojik inovasyon ve ileri teknolojiye verdikleri önemi göstermektedir. “Türk Devletleri Birinci Diaspora Gençlik Forumu”, “Dünya Göçebe Oyunları” ve diğer kültürel etkinlikler, üye devletler arasında kültürel, eğitimsel ve gençlik alanlarında iş birliğini desteklemektedir. TDT’nin uluslararası kuruluşlarla iş birliği, gözlemci statüleri ve Cenevre’de “Türk Haftası” gibi etkinlikler, Türk devletlerinin küresel arenada güçlü bir temsil ve etkileşim stratejisinin bir parçası olarak değerlendirilebilir. TDT Sekretaryası’nın güçlenmesi ve Türk İş Birliği Teşkilatları arasındaki iş birliğinin artırılması, kurumsal güçlenmeye ve daha etkili bir işleyişe odaklanma sağlamaktadır.
Üye devletler arasında demokratikleşme, hukukun üstünlüğü ve insan hakları gibi temel değerlerde ortaklık güçlendikçe, teşkilat içindeki iş birliği de güçlenecektir. Bölgesel düzeyde, Orta Asya’da güvenlik ve istikrarın sağlanmasına yönelik iş birliği, teşkilat için önemli bir önceliktir. Küresel düzeyde ise teşkilat, uluslararası sistemde daha etkin bir rol oynamak için çaba gösterecektir. Teşkilat; siyasi, ekonomik, kültürel ve güvenlik alanlarında iş birliğini güçlendirerek, daha güçlü bir aktör hâline gelebilir.
Kaynakça
Türk Devletleri Teşkilatı, https://www.turkicstates.org/tr/turk-konseyi-hakkinda#:~:text=Ekim%202019’da%20Bak%C3%BC’de,Te%C5%9Fkilata%20tam%20%C3%BCye%20olarak%20kat%C4%B1lm%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r, (Erişim Tarihi: 10.12.2023).
Türk Devletleri Teşkilatı, Türk Konseyi 7. Zirvesi Bakü’de Düzenlendi, https://turkicstates.org/tr/haberler/turk-konseyi-7-zirvesi-bakude-duzenlendi_1907, (Erişim Tarihi: 10.12.2023).
Türk Devletleri Teşkilatı, Astana Bildirisi, https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/astana-bildirisi-3113-214.pdf, (Erişim Tarihi: 11.12.2023).
Türk Devletleri Teşkilatı, Türk Devletleri Teşkilatı Onuncu Zirvesi Astana’da Gerçekleştirildi, https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-onuncu-zirvesi-astanada-gerceklestirildi_3111, (Erişim Tarihi: 11.12.2023).
