Türk Devletleri Teşkilatı ve Türk Dili

Simanur ŞEN

TUDPAM Araştırma Asistanı

Giriş

Dil, en basit tabiriyle canlılar arasındaki iletişimi sağlayan araçtır. Araştırmacılar dil hakkında pek çok tanım yapmıştır. Muharrem Ergin ise dili şöyle tanımlamıştır: ‘‘Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabi bir vasıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş içtimai bir müessesedir.’’ Her milletin dili kendine has unsurlar içerir. Aynı dili konuşan toplumlar, farklı bölge ve sahalarda dahi yaşasalar sahip oldukları dil birlik ve beraberliği güçlendirir. Toplumlar arasındaki bağı kuvvetlendirir.

Türk Dili

Türk dünyasının bilinen ilk alfabesi 7.yüzyılda kullanılan Kök Türk (Göktürk) Alfabesidir. Kök Türk Alfabesi ayrıca Türklerin bilinen ilk ortak alfabesidir. Türk Dili 13.yüzyıla kadar tek bir kol halinde ilerlemiştir. 13.yüzyıldan sonra 3 farklı kola ayrılarak varlığını sürdürmeye devam etmiştir. 13.yüzyıldan 21.yüzyıla kadar Türk dili pek çok farklı lehçeye ayrılmıştır.

Türk dilleri günümüzde Latin, Kiril ve Arap harflerini kullanarak dillerini yazı diline geçirmişlerdir. Değişen dünya düzeninde yaşanan sosyal, siyasal, kültürel gelişmeler bu dağınıklığı düzeltmesi ve Türk dünyasının tek bir çatı altında toplanması gerektiğini göstermiştir.

Türklerin ortak alfabeye yönelimi 1926’da Bakü’de toplanan Birinci Türkoloji Kurultayı’dır. Bu kurultay sonrası Türk Dilinin Latin harfleriyle yazılması konusunda kararlar alınmıştır. Atatürk’ün de çok önem verdiği bu kurultayla eş zamanlı olarak Türkiye’de Türkoloji Enstitüsü kurulmuştur. Ancak Sovyetlerin asimilasyonu sonucu bu kararlar uygulamaya geçilememiştir SSCB içerisinde yer alan Türkî devletler Kiril harflerini kullanmaya mecbur bırakılmıştır. 1991 yılında İstanbul Marmara Üniversitesi’ne bağlı Türkoloji Enstitüsü’nün düzenlediği ‘Çağdaş Türk Alfabesi’ konulu sempozyumda Latin Alfabesi Türk dünyası için Ortak Türk Latin Alfabesi olarak seçilmiş oldu. Bu sempozyuma Azerbaycan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Kazakistan gibi ülkelerden dil bilimciler de katılmıştır.

Türk Devletleri Teşkilatının Kurulması

Türk Devletleri Teşkilatı (eski adıyla Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi – Türk Konseyi), 2009 yılında Türk Devletleri arasında kapsamlı işbirliği sağlamak amacı ile uluslararası bir örgüt olarak kurulmuştur. Teşkilatın kurucu üyeleri Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye`dir. Ekim 2019’da Bakü’de gerçekleştirilen 7. Zirve sırasında Özbekistan Teşkilata tam üye olarak katılmıştır. Macaristan ise Eylül 2018’de Kırgızistan’ın Cholpon-Ata şehrinde düzenlenen 6. Zirve sırasında, Türkmenistan Kasım 2021’de İstanbul’da düzenlenen 8. Zirvede ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Semerkant’ta düzenlenen 9. Zirve sırasında gözlemci statüsü kazanmıştır.

Türk Devletleri Teşkilatı ve ‘Dilde’ Birlik İlkesi

2022 yılında Bursa, Türk Dünyası Kültür Başkenti seçildi. Yapılan etkinlikler kapsamında ‘Ortak Alfabe Çalıştayı düzenlendi. Çalıştayda, Türk Devletleri Teşkilatı üyesi Türk cumhuriyetlerinden gelen bilim adamları ortak alfabe konusunda bildiriler sundu.

2022 yılı Türk Dünyası Kültür Başkenti Bursa’da “Türk Dünyası Ortak Alfabe Çalıştayı” düzenlenmiş bilimsel sunum ve tartışmalar neticesinde Türk Devletleri Teşkilatına sunmak üzere aşağıdaki kararlar alınmıştır:

İsmail Gaspıralı Bey’in “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” sözünden hareketle ortak alfabe konusunda uygulamaya geçilmelidir.

1. a) Türk dünyası ortak alfabenin uygulamaya geçilmesi çalışmaları için Türk Devletleri Teşkilatı bünyesinde “Ortak Alfabe Komisyonu” kurulması komisyonun ilk toplantısının Ekim ayı içerisinde Kırgızistan’da yapılması uygun olacaktır.
2. b) Bu komisyon TDT ülkelerinin dil ile ilgili resmi kurumlarınca önerilecek ikişer üyeden oluşmalıdır.
3. c) Kurulacak bir komisyonun TDT Aksakallar Konseyine ortak alfabe ve ondan üretilecek ulusal alfabeler ile ilgili rapor hazırlanması,
4. d) Bu komisyonun TDT ülkelerinde ortak alfabe konusunda yapılan çalışmaları gözlemlenmesi ve Aksakallar Konseyine raporlar vermesi,

1991 yılında Marmara Üniversitesinde yapılan sempozyumda kabul edilen “34 “harf ortak Türk alfabesi “yapılacak ulusal alfabelerde esas alınması tavsiye edilir.

Azerbaycan Cumhuriyeti’nin girişimiyle, 16 Mart 2023 tarihinde Ankara’da “Afet-Acil Durum Yönetimi ve İnsani Yardım” temasıyla düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatı Olağanüstü Zirvesi düzenlenmiştir. Türk dünyasının en önemli ilkelerinden biri olan ‘Dilde Birlik’ ilkesi bu görüşmede de ele alınmıştır. Zirve sonrası sunulan bildiride liderler; ‘UNESCO tarafından bir “Dünya Türk Dili Günü” ilan edilmesine yönelik tam taahhütlerini yeniden teyit ettiklerini’ bildirdiler.

Türkiye’nin Ortak Dile Yaklaşımı

Ortak dil ve alfabenin kurulmasında kilit rol oynayan ülke Türkiye’dir. Çünkü tüm Türk dünyasında siyasi, kültürel, ekonomik, ticari ilişkiler kurarak diller arası iletişimi kuvvetlendirmiştir. Türkiye’nin dış politikada oynadığı aktif rol, Türk dünyası için de geçerli olmuştur.

Türk Devletleri Teşkilatı kurulmasından önce; 2007 yılında Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, beraberindeki bilim insanları ile Türkmenistan’a ziyareti esnasında Türk devletleri arasında iletişimi kolaylaştırmak amacıyla ortak alfabe oluşturulması konusunda bilgi almıştır.

Türk Devletleri Teşkilatının kuruluşundan sonra ortak dil konusu sık sık gündeme gelmiş, üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Türkiye, ilk günden bu yana ortak dil ve ortak alfabe konusunda kararlılığını korumakta ve yapılan çalışmalara öncülük etmektedir.

Sonuç

Uzun yıllar boyunca birbirinden ayrı düşen Türk devletleri, değişen dünya düzeninde varlıklarını öne çıkarmaktadırlar. Türk Devletleri Teşkilatı sayesinde gelişen siyasi ve sosyal bağlar Türk milletini Orta Asya bozkırlarında bir arada yaşadığı günlerine döndürmektedir. Bu bağlar Türklerin hem birlikte güçlü kalabilmesini hem de dünya üzerinde söz sahibi olmasını sağlayacaktır.

Türkiye öncülüğünde yapılan dil çalışmaları her geçen gün artmaktadır. 2022 Yılında Bursa’da düzenlenen Ortak Türk Alfabesi Çalıştayı ile Türkiye, bu konuya verdiği önemi yeniden göstermiş olmuştur. Yapılması gereken ise dil kurultaylarının belirli periyodlarla düzenlenmesi ve ortak dil konusunun tüm Türk devletlerinin en önemli gündemi haline gelmesidir.

İsmail Gaspıralı’nın ‘Dilde, fikirde, işte birlik’ ilkesini parola edinen Türk devletleri bu doğrultuda çalışmalarına hız vermektedir. Ekonomik, ticari iş birliklerinin yanı sıra düzenlenen ‘Ortak Alfabe Komisyonu’ madden birleşmekte olan halkları manen de birleştirecektir.

Kaynakça

Aksan, Prof. Dr. Doğan (1987), Her Yönüyle Dil, Ana çizgileriyle Dilbilim 1, TDK Yayını, Ankara.

Ercilasun, Prof. Dr. Ahmet B. (2020), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.

İbrahimov, Elçin ALİ OĞLU (2016), Türk Dünyasında Ortak Konuşma Dili Oluşturulmasında Alfabe ve İmla Sorunları, Gazi Türkiyat.

Haber7com. Türk Dünyası’na Ortak Alfabe Yolda. Erişim: 19.03.2023. https://www.haber7.com/siyaset/haber/285658-turk-dunyasina-ortak-alfabe-yolda

Abdıeva, Rakhat (2017), Bağımsızlıklarını Kazandıktan Sonra Türk Cumhuriyetlerinin Dil Politikaları ve Türkiye ile Ortak Dil ve Ortak Alfabe Çalışmaları, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TURKLAD).