Görkem Berk Gedikli
TUDPAM Araştırma Asistanı
Giriş
Irak hükümeti tarafından 2014 yılında Türkiye aleyhine açılan tahkim davası, Kuzey Irak’taki Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nden (KBY) Türkiye tarafından işletilen bir boru hattı aracılığıyla yasadışı petrol ihraç ettiği iddialarına odaklanmıştır. Uluslararası Ticaret Odası Uluslararası (ICC) Tahkim Mahkemesi’nde görülen davada Irak, Türkiye’nin Bağdat’ın izni olmadan ihracata izin vererek 1973 Boru Hattı Transit Anlaşması’nı ihlal ettiğini iddia etmiştir. Dava, Paris’teki Uluslararası Ticaret Odası’na (ICC) götürülmüştür. Nihayetinde ICC, Türkiye’nin KBY’nin yasadışı petrol ihracatını destekleyerek uluslararası hukuku ihlal ettiğine karar vermiş ve bunun sonucunda Türkiye’den 1,4 milyar dolarlık tazminat ödenmesi istenmiştir.
Dava Hangi Boru Hatlarından Kaynaklanıyor ve Anlaşmazlık Ne Zaman Ortaya Çıktı?
2014 yılında açılan tahkim davası Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı (ITP) ile ilgili bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hat Irak’ın en büyük ham petrol boru hattı olma özelliğini taşımaktadır. Bu hat sayesinde Kerkük yakınlarında bulunan iki büyük petrol sahasından Türkiye’de bulunan Ceyhan’a 985 kilometre boyunca petrol ihraç edilmesini sağlanmaktadır. Bu hat aynı zamanda iki ülkenin ortak mülkiyetinde ve 1973 yılında yapılan ITP ile yönetilmektedir.
2014 yılında Irak-Şam İslam Devleti (IŞİD) KBY tarafından bölgeden kovulmuştur. KBY’nin bu başarısıyla birlikte petrol yataklarındaki hakimiyeti sağlamlaşmıştır. Irak-KBY yönetimleri arasında uzun süredir süren petrol yataklarının kontrolü anlaşmazlığı hususunda ipler iyice gerilmiştir. Irak anayasasında kesin olmamakla birlikte petrol ve gaz sektöründe iki taraf arasında sorumluluk paylaşımı mevcuttur. Irak, 2014 yılının Mayıs ayında Türkiye-KBY arasında gerçekleşen ilk petrol ticaretini 1973 yılında yapılan anlaşmanın şartlarını ihlal ettiği gerekçesiyle ICC’ye taşımıştır. Paris merkezli Uluslararası Ticaret Odası da Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin Türkiye’nin Ceyhan limanından yaptığı petrol ihracatıyla ilgili olarak Perşembe günü Irak hükümetinin lehine karar vererek, Irak Devlet Petrol Pazarlama Teşkilatı’nı liman yoluyla ihracat operasyonlarının yönetiminden sorumlu tek taraf ilan etmiştir. ICC’nin aldığı bu karar doğrultusunda Türkiye Irak’a, Ankara’nın artık Bağdat’ın izni olmadan Ceyhan limanındaki gemilere KBY ham petrolünün yüklenmesine izin vermeyeceğini bildirmekten de geri durmamıştır.
Irak’ın Bakış Açısından Konunun Ele Alınışı
Irak açısından mesele, egemenliğini savunmak ve doğal kaynaklarını korumak olarak ele alınıyor gibi gözükse de devletin üst kurumlarındaki yetkililerin yaptığı açıklamalar bu ticaretten Irak’ın rahatsızlığının başka olduğunu ortaya koymaktadır.
KBY, yapılan ihracatı yasa dışı ve Irak anayasasının ihlali olarak gören Irak hükümetinin onayı olmadan petrol ihraç ediyordu. Irak, Türkiye’nin KBY’nin petrol ihracatına verdiği desteğin otoritesini baltaladığını ve uluslararası hukuku ihlal ettiğini savunmaktadır.
Bunun yanı sıra Irak Petrol Bakanlığı sözcüsü Assim Cihad, “Kürdistan Bölgesi petrolünün ihracatını tamamen destekliyoruz” açıklamasında bulunmuştur. Cihad’ın, “Petrolün Irak Devlet Petrol Pazarlama Teşkilatı (SOMO) aracılığıyla ihraç edilmesi, KBY’nin de payını alması için en iyi yol” şeklindeki açıklaması gösteriyor ki Irak, yapılan ticaretten memnun ancak bölgedeki KBY’nin nüfuzunun artmasından ve pastadan pay alamamaktan rahatsız gözükmektedir.
Türkiye’nin Bakış Açısından Konunun Ele Alınışı
Türkiye açısından mesele ekonomik ve stratejik çıkarlarla ilgili olarak değerlendirmektedir. Türkiye, KBY’nin petrol ihracatını bir gelir kaynağı ve diğer ülkelerden enerji ithalatına olan bağımlılığını azaltmanın bir yolu olarak görmektedir. Türkiye’nin ayrıca, KBY ile iyi ilişkiler sürdürmek ve İran’la uyumlu olarak gördüğü merkezi Irak hükümetinin etkisine karşı koymak gibi jeopolitik çıkarları da bulunmaktadır. Ancak Türkiye’nin KBY’nin petrol ihracatına verdiği destek, uluslararası hukukun ihlali ve Irak’ın egemenliğinin ihlali olarak görülmektedir. Nitekim ICC, Türkiye’nin KBY’nin yasa dışı petrol ihracatına yardım ettiğine hükmetmiş ve bundan dolayı da Türkiye’nin Irak’a verdiği zarardan ötürü tazminat ödemesine karar vermiştir.
Türkiye ve Irak’taki Kürdistan Bölgesel Yönetimi arasındaki ilişkiler her zaman karmaşık ve çok yönlü olmuştur. Tarihsel hassasiyetler ve Kürt ayrılıkçıların potansiyel toprak iddiaları konusunda Türkiye, Irak’ta bulunan gruplarla her zaman gergin bir ilişki içerisinde bulunmuşlardır. Öte yandan zaman zaman KBY ile iş birliğine gidilmesine yol açan ekonomik ve stratejik çıkarları da olmuştur.
Türkiye, KBY’nin en büyük ticaret ortağı olmakla birlikte, özellikle bölgedeki petrol ve gaz arama ve üretimine oldukça büyük yatırımlar yapmıştır. KBY ise petrol ve gaz ihracatını Türkiye’den transit şeklinde satabildiği, Türkiye ise yeni pazarlara erişebildiği ve yeni enerji kaynaklarına erişim kazandığı için karşılıklı çıkarlar mevcuttur. Ancak KBY ile Türkiye arasında her ne kadar ekonomik ve stratejik çıkarlar olsa da zaman zaman sorunlar da meydana gelmektedir. KBY kontrolündeki bölgelerde PKK varlığı sebebiyle Türkiye’nin Kuzey Irak’ta yaptığı operasyonlar, zaman zaman Türkiye ile KBY arasındaki gerilimleri de arttırmaktadır.
Türkiye ve Irak arasında Kuzey Irak bölgesi kaynaklı sorunlar sebebiyle ticaret sık sık kesintiye uğramaktadır. Sorunların aşılması ve taraflar arasındaki ticaretin olumlu yönde geliştirilmesi için uzun yıllardır diplomasi yürüten Türkiye ile Irak arasında, Irak Merkezi Hükümeti’nin açtığı, Türkiye’den 800 bin tonun üzerinde benzin ve mazot alımı ihalesiyle yeni bir döneme başlanmıştır. Bu ihalelere katılması için Irak tarafından davet mektubu gönderilen Değer Taşımacılık Petrol Dış Ticaret Ltd. Şti Genel Müdürü Abdullah Değer, Türkiye’nin bu süreçten kazançlı çıkacağını belirtmiştir.
Son Gelişmeler
Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın 28 Mart 2023 tarihinde yaptığı açıklamada şu sözlere yer verilmiştir: “Söz konusu anlaşmazlığın dostane çözümü için hem taraflarla hem de ilgili ülkelerle yoğun bir diplomasi yürütülmüştür. Davanın gelinen bu aşamasında hakem heyeti, Irak’ın beş talebinden dördünü reddetmiştir. Ülkemizin taleplerinin ise büyük çoğunluğunu kabul ederek Irak’ın bu ihlaller sebebiyle Türkiye’ye tazminat ödemesine hükmetmiştir.”
KBY Başkanı Masrour Barzani ise 25 Mart 2023 tarihinde yaptığı açıklamada, “Bağdat ile son dönemdeki mutabakatlarımız, bugünkü tahkim kararının üstesinden gelmemiz için zemin hazırladı.” dedi. Ayrıca KBY Başbakanı Mesrur Barzani’nin danışmanlarından Rebaz Hamlan, “KBY’nin bağımsız petrol ihracatının durmasının geçici olduğunu ve Bağdat ile bir anlaşma yapıldığı takdirde yeniden başlamasının beklendiğini” ifade etmiştir.
Sonuç
2014 yılında Irak’ın Türkiye aleyhine açtığı tahkim davası, farklı açılardan karmaşık bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Irak’ın bakış açısından iddia edildiği gibi egemenliğini ve doğal kaynaklarını savunmak, Türkiye’nin bakış açısından ise ekonomik ve stratejik çıkarlar söz konusudur. KBY gibi devlet altı aktörlerin ise ana hedefi daha fazla özerklik ve güç kazanmaktır. Bölgede kaynakları ve nüfuzu kazanmak için rekabet eden gruplardan dolayı yeni dinamikler ortaya çıkmıştır. Türkiye, çeşitli bölgesel aktörlerle arasındaki ilişkileri dengelemeye çalışırken bölgede belirleyici bir konuma erişmeye çalışmaktadır.
Türkiye ile KBY ve Türkiye ile Irak arasındaki ilişkilerin nasıl gelişeceği bölgesel rekabet ve ülkelerin içlerindeki olaylara da bağlıdır. Bölgedeki diğer aktörlerin yani İran-Suudi Arabistan ve Rusya-ABD arasındaki çekişmelerin nüfuz ve güç mücadelesi için atacakları adımlar Türkiye’nin dış politikasını da doğrudan etkilemektedir ve etkilemeye devam edecektir.
Kaynakça
“Iraq wins landmark case against Turkey over Kurdish oil exports”. Financial Times. https://www.ft.com/content/b4837b44-a646-4d91-8f86-45a51612dad3?list=intlhomepage (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
“Iraq expresses support of Kurdistan Region oil exports”. Rudaw. https://www.rudaw.net/english/middleeast/iraq/28032023 (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
Hilmi Hacaloğlu (2017). Türkiye, Irak Kürt Bölgesi’yle Petrol İlişkini Keser mi?. Voa Türkçe. https://www.voaturkce.com/a/turkiye-irak-kurt-bolgesiyle-petrol-iliskisini-kesermi/4049704.html (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
“Irak 1 milyar dolarlık petrol ürünü için Türk firmaların kapısını çaldı”. Dünya. https://www.dunya.com/ekonomi/irak-1-milyar-dolarlik-petrol-urunu-icin-turk-firmalarin-kapisini-caldi-haberi-427586 (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
Mühdan Sağlam (2023). Irak petrolü, tahkim kararının kazanan ve kaybedenleri. Artıgerçek. https://artigercek.com/makale/irak-petrolu-tahkim-kararinin-kazanan-ve-kaybedenleri-244316 (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
“Kurdish team visits Baghdad after Iraq wins dispute over oil exports”. The National News. https://www.thenationalnews.com/mena/iraq/2023/03/26/kurdish-team-visits-baghdad-after-iraq-wins-dispute-over-oil-exports/ (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
“Türkiye’nin Irak’a tazminat ödemeye mahkum olduğu ‘petrol’ davası nasıl başladı?”. Euronews. https://tr.euronews.com/2023/03/28/turkiyenin-iraka-tazminat-odemeye-mahkum-oldugu-petrol-davasi-nasil-basladi (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
Murat Yetkin (2023). “Iraqi oil case against Türkiye, pipelines and Kurdish question”. Yetkin Report. https://yetkinreport.com/en/2023/03/29/iraqi-oil-case-against-turkiye-pipelines-and-kurdish-question/ (Erişim Tarihi: 29.03.2023).
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı. https://twitter.com/TCEnerji
