Alperen BAĞATIR
Bursa Uludağ Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler
Giriş
Milletler Cemiyeti I. Dünya Savaşı’nın ardından kurulmuş, amaç ve yapı bakımından dünyadaki ilk uluslararası örgüt olmuştur. Yaklaşan II. Dünya Savaşı’na doğru önemini ve gücünü yitirmiş ve savaş sonrası yerini Birleşmiş Milletlere bırakmıştır. Birleşmiş Milletler II. Dünya Savaşı’ndaki Yalta Konferansı’nda alınan kararlar neticesinde ülkemizinde aralarında bulunduğu 51 devletin imzaladığı antlaşma uyarınca 1945 yılında kurulmuştur. Uluslararası güvenlik, ekonomik iş birliği, kültürel iş birliği gibi birçok konuda kurulduğu günden bu yana çalışmalar yapan Birleşmiş Milletler günümüzde üye sayısı ve birçok açıdan dünyanın en büyük uluslararası örgütüdür.
Uluslararası Örgütler
Uluslararası Örgütler, hükümetler arası örgütler ve hükümetler dışı örgütler olmak üzere ikiye ayrılır.
Hükümetler arası örgütler birden çok devletin bir araya gelip, ekonomik, güvenlik, askeri, siyasi, kültürel gibi birçok konuda yaptıkları hukuksal antlaşma ile kurulan devletler birliğidir. Uluslararası Örgütler, bir devletin tek başına yapamayacaklarını, elde edemeyeceklerini diğer devletlerle anlaşarak ortak çıkar ve iş birliği ile birlikte daha kolay yapmasına olanak sağlar. Bir devletin uluslararası alanda iyi bir yer edinmesi, sözünü geçirebilmesi için çeşitli uluslararası örgüte üye ve de bu örgütlerde aktif bir şekilde rol alması gerekmektedir.
Türkiye, Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Konseyi (CE), Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY) ve Ekonomik İş Birliği Örgütü (ECO) gibi birçok uluslararası örgütün kurucu üyesi aynı zamanda sosyal, siyasi, askeri, ekonomik alanlarda da birçok uluslararası örgüte de üyedir. Türkiye üye olduğu bu örgütler haricinde de Afrika Birliği (AfB) gibi üye olmadığı fakat gözlemci devlet durumunda olduğu ya da stratejik ortaklık yaptığı birçok uluslararası örgüt vardır.
Milletler Cemiyeti
Avrupa devletlerini derinden sarsan I. Dünya Savaşı’nın ardından kaybeden ülkelerin topraklarının paylaşımı, barışın sağlanması ve antlaşmaların hazırlanacağı Paris Barış Konferansı 18 Ocak 1919 tarihinde gerçekleşti. Bu konferansta aynı zamanda uluslararası örgütlenmenin ve barışın sağlanması için yeni bir oluşumun gerçekleştirilmesi kararı alındı. 10 Ocak 1920’de yürürlüğe giren Milletler Cemiyeti amaç ve yapı bakımından küresel ölçekteki ilk uluslararası örgüt olma özelliğine sahiptir. Türkiye Cumhuriyeti ise 18 Temmuz 1932 tarihinde Milletler Cemiyeti’ne üye olmuştur.
Milletler Cemiyeti sözleşmesi 26 maddeden oluşmakta ve bu maddeler örgütün yapısı, iş birliği ve üye alımı gibi konuları içermektedir. Sözleşmenin başlangıç bölümünde ise amaç ve üyelerin sorumlulukları şu şekilde belirtilmiştir.
“Uluslararasında iş birliği geliştirmek ve uluslararası barış ve güvenliği sağlamak için, savaşa başvurmamak konusunda birtakım yükümlülükler kabul etmek, gizlilikten uzak, adaletli ve onurlu uluslararası ilişkiler sürdürmek; hükümetlerce, bundan böyle eylemsel davranış kuralı kabul edilen uluslararası hukuk kurallarına kesinlikle uymak; örgütlenmiş halkların karşılıklı ilişkilerinde adaleti korumak ve antlaşmalardan doğan bütün yükümlülüklere titizlikle saygı göstermek.”[i]
İkinci Dünya Savaşı’nın başladığı yıllarda savaşı tüm çabalarına rağmen önleyemeyen Milletler Cemiyeti’nin çöküşü de bir nevi bu yıllarda başlamış oldu. II. Dünya Savaşı’nın sonunda gerçekleştirilen Yalta Konferansı’nda ise yeni bir uluslararası örgütün kurulması kararı alındı ve bu yeni kurulacak olan örgütün adı da Birleşmiş Milletler olacaktı.
Birleşmiş Milletler
- Dünya Savaşı sonunda Milletler Cemiyeti yerini Birleşmiş Milletlere bıraktı ve yürürlükten kalktı. Yalta Konferansı’nda alınan karara göre yeni kurulacak olan Birleşmiş Milletlere 1 Mart 1945 tarihine kadar Mihver Devletlere savaş açmış ülkelerin alınması kararlaştırılmıştı. Türkiye’de bu sebeple Mihver Devletlere savaş açmış ve BM’ye girmeyi hedeflemişti. Birleşmiş Milletler 26 Haziran 1945 tarihinde Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 50 ülkenin imzaladığı antlaşma uyarınca 24 Ekim 1945 tarihinde kurulmuştur. Sonradan Polonya’nın da antlaşmayı imzalaması üzerine kurucu devlet sayısı 51’e yükselmiştir.
Birleşmiş Milletlerin kurucu antlaşmadaki amaçları; Uluslararası barış ve güvenliği sağlamak, hak eşitliği ve halkların kendi geleceğini belirleme ilkelerine saygı göstererek milletler arasında dostça ilişkiler geliştirmek, uluslararası ekonomik, sosyal, kültürel, insani sorunların çözümünde iş birliği yapmak ve temel insan hak ve özgürlüklerine karşı saygıyı teşvik etmek, bu ortak çıkarların elde edilmesi hususunda milletlerarasında uyum sağlayıcı bir merkez olmak şeklindedir.[ii]
Birleşmiş Milletlerin 6 ana organı bulunmaktadır. Bu organlar Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Uluslararası Adalet Divanı ve BM Sekreterliğidir. Genel Kurul ana organ olmakla birlikte BM’ye üye olan tüm devletlerin tamamı (193) bu genel kurulda temsil edilir ve her üye devletin birer oy hakkı bulunur.
Birleşmiş Milletler ve Türkiye
İkinci Dünya Savaşı esnasında gerçekleştirilen Yalta Konferansı’nda alınan karar ile yeni bir uluslararası örgüt kurulacaktı ve bu örgüte üye olmak isteyen devletlerin Mihver Devletlere savaş açması gerekmekteydi. Savaş boyunca tarafsız kalan Türkiye ise Birleşmiş Milletlere girebilmek için savaşın bitimine kısa bir süre kala Almanya ve Japonya’ya savaş açtı fakat bu hareket formalite icabıydı ve Türkiye Mihver Devletlere savaş açmasına rağmen herhangi bir askeri operasyon, hareket düzenlememiş tabiri caizse tek bir kurşun dahi sıkmamıştır. Mihver Devletlere savaş açan Türkiye böylelikle de Birleşmiş Milletlerin 51 kurucu üyesinden birisi olmuştur.
BM Genel Kurul başkanı görev süresi bir yıldır. 2020 yılında gerçekleştirilen seçimde Türk Diplomat Volkan Bozkır oylama sonucu galip gelmiş ve 15 Eylül 2020 – 15 Eylül 2021 tarihleri arasında 75. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Başkanlığı görevini yürütmüş ve aynı zamanda bu görevi yürüten ilk Türk olmuştur.
BM ile Türkiye arasında artan iş birliği sonucu, İstanbul, BM Kalkınma Koordinasyonu Dairesi (UNDCO) dahil olmak üzere birçok BM kuruluşunun bölgesel merkezi haline gelmiş bulunmaktadır.[iii]
BM Güvenlik Konseyi ve Türkiye
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK), BM’nin uluslararası barış ve güvenliği sağlamakla yükümlü olan organıdır. BMGK’de 5 daimi ülkenin (Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Rusya, Birleşik Krallık, Çin) yanı sıra iki yılda bir değişen 10 üyesi vardır. Güvenlik Konseyi Başkanlığı üye devletler arasında her ay dönüşümlü bir şekilde gerçekleşmektedir.
BMGK’nın 5 daimi üyesinin veto hakkı vardır. Bu veto hakkı alınacak bir kararı üye devletlerin onaylamasına karşın 5 daimi ülkeden birisinin veto etmesi durumunda gerçekleşmemesidir. Duruma örnek verecek olursak 2022 yılında Rusya’nın Ukrayna’ya düzenlediği askeri operasyon neticesinde BMGK’da Rusya’ya bir kınama tasarısı gerçekleştirildi fakat 5 daimi ülkeden biri olan Rusya’nın durumu veto etmesi sebebiyle kınama gerçekleştirilemedi.
Türkiye, 1951-1952, 1954-1955, 1961 ve 48 yıl aradan sonra 2009-2010 dönemlerinde Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi üyeliğinde bulunmuştur. Türkiye aynı zamanda dünyanın çeşitli yerlerinde görevlendirilmiş olan BM Barış Operasyonlarına askeri ve sivil personel katkısı sağlayan ülkeler arasında yer almaktadır.[iv]
BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi (ECOSOC) ve Türkiye
Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi (ECOSOC), örgütün ekonomik, sosyal çalışmalarını ve örgütün diğer kolları arasındaki koordinasyonunu sağlayan organıdır. ECOSOC, aynı zamanda dünyadaki sivil toplum örgütlerinin kendilerini uluslararası düzeyde ifade etmelerine ve ECOSOC’un toplantılarına katılarak ülkelerin çalışmalarına etki etmelerine olanak sağlar. Aynı zamanda ECOSOC STÖ’lerin hükümet temsilcileri ile görüşmelerine ve diğer STÖ temsilcileri ile bir araya gelerek bir STÖ ağı kurmalarını sağlar. Konseyin 54 üyesi vardır ve bu üyeler 3 yıllık süreyle konseye hizmet ederler.
Türkiye, ECOSOC seçimlerinde oy kullanarak söz sahibi olmaktadır aynı zamanda ülkemiz 2014 yılında 3 yıllığına bu konseye seçilmiş ve 2017 yılına kadar ekonomik ve sosyal çalışmalarda aktif rol almıştır.
Geçtiğimiz aylarda Yunanistan’dan boşalan bir ECOSOC koltuğu için aday olan ülkemiz 193 Birleşmiş Milletler üyesinin 186’sının oyunu alarak ECOSOC’ta iki yıl görev alacaktır.[v] Bu görev 1 Ocak 2024 tarihinde başlayarak 31 Aralık 2025 tarihinde son bulacaktır.
Birleşmiş Milletler Uluslararası Adalet Divanı (UAD/ICJ)
Birleşmiş Milletlerin ana organlarından bir diğeri ise Uluslararası Adalet Divanı (UAD)’dır. Bu organın ana görevi üye devletlerin arasındaki uyuşmazlıkları uluslararası hukuka uygun bir şekilde çözmeye çalışmaktır. UAD, Milletler Cemiyeti’nin çatısı altında kurulan Uluslararası Sürekli Adalet Divanı’nın devamı niteliğindedir. UAD 15 yargıçtan oluşmakta ve bu yargıçlar Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi’nden seçilmektedir. Bu yargıçlar 9 yıl süreyle görev yapmakta ve dünya üzerindeki farklı ülkelerden seçilmektedirler. Farklı ülkelerden seçilmelerinin sebebi ise dünya üzerindeki farklı hukuk sistemlerinin temsil edilmesi amaçlanmaktadır.
Dünya İnsani Zirvesi
Birleşmiş Milletler tarafından gerçekleştirilen tarihteki ilk Dünya İnsani Zirvesi, 2016 yılında İstanbul’da gerçekleştirilmiş olup 180 BM üyesi ülkenin hazır bulunduğu zirveye 55 devlet ve hükümet başkanı katılım sağlamış ayrıca 60’ı aşkın Bakan ve 40’tan fazla uluslararası örgüt de Genel Sekreter / Başkan seviyesinde katılım sağlamıştır.[vi] Diğer katılımcılar ile birlikte bu sayı 10 bini geçmekte ve BM merkezi olan New York’un dışında gerçekleştirilen en geniş çaplı zirve olmuştur.
Türkiye’de Bulunan BM Kuruluşları
Türkiye’de, BM Kalkınma Koordinasyonu Dairesi (UNDCO) başta olmak üzere birçok BM kuruluşu vardır. Bunlar;
– BM Nüfus Fonu (UNFPA) Orta Asya ve Doğu Avrupa Bölgesel Ofisi (EECARO)
– BM Kalkınma Programı (UNDP) İstanbul Uluslararası Özel Sektör ve Kalkınma Merkezi (UNDP-IICPSD)
– BM Kadın Birimi (UN Women) Avrupa ve Orta Asya Bölge Ofisi
– UNDP Avrupa ve BDT Bölgesel Ofisi
– BM Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) Doğu Avrupa ve Orta Asya Bölgesel Ofisi
– Dünya Sağlık Teşkilatı (DST) İnsani ve Sağlık Acil Durumlarına Hazırlıklılık Coğrafi Ayrık Ofisi
– BM İnsani İşler Eşgüdüm Ofisi’nin (OCHA) İstanbul Ofisi
– UNDP Küresel Müşterek Hizmetler Merkezi (GSSC)
– BM Gönüllüleri (UNV) Avrupa ve Orta Asya Ofisi
– Dünya Gıda Programı (WFP) İstanbul Bölge Ofisi
– Uluslararası Göç Teşkilatı (IOM) İstanbul Bölge Ofisi
– BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR) İstanbul Ofisi[vii]
BM Kalkınma Koordinasyonu Dairesi (UNDP)’nin temel görevi insani gelişme ve kalkınmadır. Üye devletlerinin güçlü ve sürdürebilir gelişmelerine destek olarak dünya üzerindeki yoksulluğu azaltmayı hedeflemekte olan UNDP sadece üye devletlerin değil, aynı zamanda özel sektör alanında da çalışmalar yapmaktadır. 2011 yılından bu yana UNDP İstanbul Uluslararası Kalkınmada Özel Sektör Merkezi ülkemizde faaliyet göstermektedir.
Sonuç
İki dünya savaşı arasında varlığını sürdüren Milletler Cemiyeti II. Dünya Savaşı sonrası önemini yitirmiş ve yerini Birleşmiş Milletlere bırakmıştır. Türkiye’nin 51 kurucu üyesinden biri olduğu ve elinden bulunan geniş yetkilerle eşi benzeri olmayan, dünya üzerinde 193 üye ülkesi bulunan Birleşmiş Milletler dünyadaki en önemli ve en büyük uluslararası örgüt özelliğine sahiptir. Ekonomik, sosyal, güvenlik ve daha birçok konuda üye devletlerin iş birliği yapmalarına ve devletlerin sürdürülebilir şekilde kendilerini geliştirmelerini sağlar.
Türkiye, BM’ye en fazla katkıda bulunan ülkeler arasında yer almakta olup BM Genel Bütçesine en çok katkı sağlayan 20 ülke arasındadır. Ülkemizin gerek BM Barış Operasyonu’na yaptığı katkılar gerekse insani katkıları yadsınamaz düzeydedir. Ülkemiz BM’de yer aldığı 78 yıl boyunca BM Güvenlik Konseyinde (BMGK) ve BM Ekonomik ve Sosyal Konseyinde (ECOSOC) aralıklarla üye olarak görev almış ve söz sahibi olmuştur. Aldığı görev ve sorumluluklar dışında 2016 yılında ülkemizde gerçekleştirilen Dünya İnsani Zirvesi’nin ise BM merkezi New York dışındaki en geniş çaplı zirve olması ülkemiz için büyük bir prestij olmuştur.
Kaynakça
[i] “Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam)”. TUİC Akademi. https://www.tuicakademi.org/milletler-cemiyeti-cemiyet-i-akvam/ (Erişim Tarihi: 07.08.2023).
[ii] “Birleşmiş Milletler”. T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü. https://www.csgb.gov.tr/digm/contents/dis-iliskiler/uluslararas%C4%B1-kuruluslar/birlesmis-milletler/ (Erişim Tarihi: 07.08.2023).
[iii] “BM Türkiye”. https://turkiye.un.org/tr/about/about-the-un (Erişim Tarihi: 07.08.2023).
[iv] “Birleşmiş Milletler Teşkilatı ve Türkiye”. T.C. Dışişleri Bakanlığı. https://www.mfa.gov.tr/birlesmis-milletler-teskilati-ve-turkiye.tr.mfa (Erişim Tarihi: 07.08.2023).
[v] “Türkiye, BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne seçildi”. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/turkiye-bm-ekonomik-ve-sosyal-konseyine-secildi/2917989 (Erişim Tarihi: 07.08.2023).
[vi] “Birleşmiş Milletler Teşkilatı ve Türkiye”. T.C. Dışişleri Bakanlığı. https://www.mfa.gov.tr/birlesmis-milletler-teskilati-ve-turkiye.tr.mfa (Erişim Tarihi: 07.08.2023).
[vii] Aynı yer.
