Esranur Tekin
TUDPAM Araştırmacısı
İran ve Türkiye arasında yaklaşık 400 yıldır değişmeyen 560 km’lik bir kara sınırı bulunmaktadır. İran ile Türkiye arasında dört sınır kapısı bulunmaktadır. Ancak bu sınır kapılarından sadece “Gürbulak” iki ülkeyi birbirine bağlamaktadır.
Bu ikili ilişki ise çok eski tarihlerde dayanmaktadır. İki ülkenin halkı da kültürel, ekonomik ve sosyal olarak birbiriyle etkileşim halindedir. İki ülkenin de İslamiyet’i kabul etmesi ile birbirlerinden daha fazla etkilendikleri görülmektedir. Osmanlılar ve Safeviler 16. ve 17. yüzyıllar arasında defalarca savaşsalar da kesin bir üstünlük sağlanamamıştır. Bu durum ise belirsizliklere ve bir kaos ortamına neden olmuştur. Bu yüzden 1639’a gelindiğinde Türk-İran sınırını şekillendiren Kasr-ı Şirin Antlaşması imzalanmıştır. Bu sınır 1878’de ise Berlin Antlaşması ile Kotur ve çevresinde birtakım değişikliklere uğramıştır. 1929 ve 1932’de de antlaşmalar imzalansa da bugünkü sınırın belirlenmesinde etkili olan son antlaşma 26 Mayıs 1937’de Tahran’da imzalanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra ise ikili ilişkilerde iyiye gittiği yapılan antlaşmalarda görülmektedir.
1979’de gerçekleşen İran İslam Devrimi ile ilişkilerimiz daha iyi bir seyir takip etmiştir. 1980’e gelindiğinde ise ABD’nin İran’a uyguladığı ambargolar uygulanmamıştır. Hemen ardından İran-Irak Savaşı’nın başlamasıyla izlenen tarafsızlık politikası izlenmiştir. İzlenen bu politikalar sayesinde ise İran ile ticari ilişkilerimiz daha da kuvvetlenmiştir.
1985’e gelindiğinde ise Türkiye, İran ve Pakistan öncülüğünde ekonomik, teknik ve kültürel iş birliğini teşvik etmek amacıyla kurulan ve hükümetler arası bölgesel bir kuruluş olan Ekonomik İş birliği Teşkilatı’nın (EİT) kurucu üyelerinden olmuşlardır. Bu teşkilat üyelerin kültürel ve ekonomik alanda bir iş birliği içerisinde olmasını hedeflemektedir. Ancak bölgedeki kaynakların tam olarak kullanılabilmesi için uygun altyapı ve kurumlar eksiktir. Üye devletler EİT sayesinde enerji, ticaret, ulaştırma, tarım ve ilaç kontrolü gibi projelere imza atarak bölgesel kalkınmanın hızını artırmayı hedeflemektedir. EİT’te ülkemiz jeopolitik konumu sebebiyle diğer ülkelere nazaran daha ön plandadır.
İran ile ilişkilerimiz EİT ile sınırlı kalmamıştır. 2014 yılında Yüksek Düzeyli İş Birliği Konseyi sayesinde kurumsal bir temele oturtulmuştur. Türkiye-İran Yüksek Düzeyli İş Birliği Konseyi’nin toplantısı ilk olarak Ankara’da gerçekleştirilmiştir. Ardından ise her sene dönüşümlü olarak Tahran ve Ankara arasında gerçekleştirilmektedir. 24 Ocak 2024 tarihinde Türkiye’ye resmî ziyarette bulunan Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Cumhurbaşkanlığı Külliyesinde bir araya gelmiştir. Sonrasında ise ülke heyetlerinin de katılımıyla Türkiye-İran Yüksek Düzeyli İş Birliği Konseyi 8. Toplantısı’nı gerçekleştirmiştir. Erdoğan ve Reisi’nin huzurunda ülkeler arasında 10 anlaşma imzalanmıştır. İmzalanan anlaşmalar ise şunlar:
- Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ) ile İran Şebeke Yönetim Şirketi (IGMC) Arasında İşletme Anlaşması
- Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı ile İran İslam Cumhuriyeti Serbest Ticaret, Endüstriyel ve Özel Ekonomik Bölgeler Yüksek Kurulu Arasında Serbest Bölgeler Alanında İş Birliğine İlişkin Mutabakat Zaptı
- Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı ile İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Kültür ve İslami İrşad Bakanlığı Arasında Medya ve İletişim Alanında İş Birliğine Dair Mutabakat Zaptı
- Türkiye Cumhuriyeti Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı ile İran İslam Cumhuriyeti Yol ve Şehircilik Bakanlığı Arasında Demiryolu Taşımacılığına İlişkin Çerçeve Anlaşması
- Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile İran Bilim ve Teknolojiden Sorumlu Cumhurbaşkanı Yardımcılığı Arasında Bilimsel, Endüstriyel ve Teknolojik İş Birliği Mutabakat Zaptı
- Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı ile İran İslam Cumhuriyeti Kültür ve İslami İrşad Bakanlığı Arasında 2025 Karşılıklı Kültür Yılına İlişkin İş Birliği Niyet Bildirgesi
- Türkiye Cumhuriyeti Polis Akademisi Başkanlığı ile İran İslam Cumhuriyeti Âmin Polis Üniversitesi Arasında Mutabakat Muhtırası
- Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile İran İslam Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Ulusal Sürücü Belgelerinin Karşılıklı Olarak Tanınması ve Değişimine İlişkin Mutabakat Zaptı
- Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile İran İslam Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Silahlı Uçuş Güvenlik Görevlisi Görevlendirilmesine İlişkin Mutabakat Zaptı
- Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile İran İslam Cumhuriyeti Petrol Bakanlığı Arasında Enerji Sektöründe İş Birliğine İlişkin Mutabakat Zaptı.
Sonuç
İran ve Türkiye etkileşimi uzun yıllar boyunca devam etse de kurumsal bir temele oturması 2014 yılını bulmuştur. Ancak 2020’ye gelindiğinde Dağlık Karabağ Savaşı’nın askerî kutlamasında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın okuduğu şiir ile ikili ilişkilerde bir gerileme yaşanmıştır. İmzalanan bu 10 anlaşma ile Türkiye ve İran arasındaki ticari ilişkiler daha iyi bir seviyeye taşınması amaçlanmıştır.
Kaynakça
Internet Archive WayBack Machine. “Economic Cooperation Organization”. Son Erişim: 16 Mart 2024. https://web.archive.org/web/20111225141402/http:/www.ecosecretariat.org/ .
Metin, C. Atatürk Ansiklopedisi. “Atatürk Dönemi Türkiye- İran İlişkileri”. Son Erişim: 16 Mart 2024. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ataturk-donemi-turkiye-iran-iliskileri/.
“Türkiye ile İran arasında 10 anlaşma imzalandı”. Son Erişim: 16 Mart 2024. https://sputniknews.com.tr/20240124/turkiye-ile-iran-arasinda-10-anlasma-imzalandi-1080005317.html
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “Türkiye- İran Siyasi İlişkileri”. Son Erişim: 16 Mart 2024. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-iran_siyasi-iliskileri.tr.mfa.
