Özet
İstihbarat analizi, karmaşık ve belirsiz konularda karar verme sürecini destekleyen kritik bir faaliyettir. İnsan doğasından kaynaklanan bilişsel önyargılar ve psikolojik tuzaklar, bu sürecin doğruluğunu ve etkinliğini ciddi şekilde etkileyebilir. İstihbarat analistleri; doğrulama yanlılığı, ayna etkisi, grup düşüncesi ve asker zihniyeti gibi yaygın hatalara düşebilirler. Bu hatalar, yanlış yorumlamalara, hatalı stratejik analizlere ve nihayetinde başarısızlıklara yol açabilir. İstihbarat teşkilatları, bu zorlukların üstesinden gelmek için çeşitli standartlar ve yöntemler geliştirmiştir. Ancak insan unsurunun kaçınılmazlığı; yapay zekâ ve makine öğrenimi gibi teknolojilerin yükselişine rağmen, analistlerin dikkatli ve bilinçli olması gerektiğini vurgulamaktadır.
Kıymetlendirilmiş bilgi olan istihbaratın analiz edilme sürecinde istihbarat analistlerinin pek çok zorluk ile karşılaştığını söylemek mümkündür. Analistin herhangi bir hatası istihbaratın güvenilirliğini, geçerliliğini ve gerçekliğini etkilemektedir. İstihbarat analistlerinin yaygın olarak düşebileceği hatalar; önyargı, yanlı tutum, bilgi eksikliği ve mantık tutumları olarak ifade edilebilir. İstihbarat analizi; istihbarat çarkı metaforu ile ifade edilen istihbarat üretim sürecindeki değerlendirme, hipotez üretme veya kısaca bilgilerin bir bağlama oturtulması olarak ifade edilebilir. Veri ve bilginin bu değerlendirme sonucu istihbarat değeri kazandığını hatırlayacak olursak, bilginin kıymetlendirildiği bu aşama oldukça önemlidir. İstihbarat analizi sürecine belirli bir standart getirilmeye çalışılmaktadır, örneğin Office of the Director of National Intelligence [ODNI]’nin 2015 yılında sıraladığı şu 9 standart: veri ve bilginin ve elde edildikleri metodolojinin tanımı, analitik yargıların belirsizlikleri ve açıklamaları, istihbarat bilgisi ve analistlerin yargıları arasındaki farklar, alternatif analizler, karar alıcının ilgi düzeyi, net, açık ve mantıklı bir açıklama dili kullanmak, yargılardaki tutarlılığı ve değişiklikleri karar alıcılara belirtmek, doğru bir yargı ve değerlendirme yapmak ve görseller ile destekleyip iletmek olarak belirtilmiştir. [1] İstihbarat analizi, bilişsel bir karar verme süreci olduğundan dolayı insanın doğası gereği hata içerebilir ve bu neredeyse kaçınılmazdır. Araştırmacılar insan zihninin iki tür düşünme modeline sahip olduğunu göstermektedir. Bu düşünme modellerinden ilki, otomatik ve duygusal tepkileri temsil eden bilinçdışı; ikincisi yoğun düşünme ve mantıklı olmaya dayanan modeldir. İstihbarat analistinin ikinci düşünme modelinde kalması oldukça önemli gözükmektedir. [2] Belirsizlik, sürpriz ve gelecek birbiriyle yakından ilişkili ve her biri diğerini etkileyen faktörlerdir. İstihbarat analizi sürecinde bu faktörler ile baş etmek işin doğasıdır.
İstihbarat analizini etkileyen psikolojik faktörler değerlendirildiğinde, insan zihninin belirsizlikle baş etme yöntemlerinde oldukça zayıf olduğu ve istihbarat analistlerinin birbirinden farklı zihin modelleri ve zihniyete sahip oldukları görülmüştür. İstihbarat analistlerinin yaygın olarak kaçınması gereken önyargı ve tuzaklar şu şekildedir: doğrulama sürecindeki taraflı tutum, doğrusal analiz ve sabitleme eğilimi, belirsizliği azaltarak tutarlılık arzusunu arttırmak, tahmin etmek, ihtiyaçtan fazlasını hesaplamak, sosyal çevreye dayalı en çok çağrışım yapan bilginin karar verme sürecini etkilemesi. [3]
Bilişsel önyargılar, beynin karar verme sürecinde kullandığı bilgi işleme kuralları tarafından üretilen, akıl yürütme hatalarıdır. Bilişsel önyargılar, davranış biçimlerimizi belirlemekte ve inançlarımızı oluşturmaktadır. İstihbarat için ilk fikirlerin oluşmasında ve bilginin kıymetlendirilmesi sürecinde de bilişsel önyargılar büyük rol oynamaktadır. Karakter analizi, matematik hesaplamaları, olasılık yargıları, neden- sonuç ilişkileri gibi pek çok bilişsel önyargı alanı bulunmaktadır. İstihbarat hatasının tek nedeni bilişsel önyargılar olmamakla birlikte, bilişsel önyargıya dayanan yanlış bir hipoteze dayalı çıkarımlar başarısızlığı doğuran en önemli faktördür. [4]
Bir diğer hata ise “asker zihniyeti”dir. Asker zihniyetini Galef, belirli bir sonucun lehinde veya aleyhinde tek bir yönde kanıt bulmaya çalışmak olarak tanımlamaktadır. Asker, “Buna inanabilir miyim?” (yani X sonucuna ulaşmamı sağlayacak herhangi bir kanıt bulmamın bir yolu var mı?) veya “Buna inanmak zorunda mıyım?” (yani X sonucuna itiraz etmemi sağlayacak herhangi bir kanıt bulabilir miyim?) diye sorar. Bu zihinsel duruş, tıpkı bir askerin değerli bir şeyi koruduğu gibi, bir inancı veya pozisyonu savunmaya çalıştığımız yoğun bir duruştur. Galef’in belirttiği gibi, çekişmeli durumlarda, argümantasyon tanımları sıklıkla askerî savaş dünyasından metaforlar kullanır: “meydan okunan” veya “yok edilen” ya da alternatif olarak “güçlendirilen” ve “desteklenen” iddialar bu zihniyeti oluşturmaktadır. Bu zihniyette iken herhangi bir fikir değişikliği bir savaşta mağlup olmak gibi değerlendirilebilmektedir. [5]
Doğrulama önyargısı ise bir başka analiz hatası olarak karşımıza çıkmaktadır. Tek taraflı bir hipotez testi ve taraflılık ile doğrulama yanlılığı gösterme eğilimini ifade etmektedir. Kısaca ifade edilecek olursa doğrulama önyargısı, önceki değerlendirmeleri teyit etmeyen kanıtların görmezden gelinerek değersizleştirilmesidir. Genellikle insanlar yargılarını desteklemek için yeni kanıtlar arama ve desteklemeyen kanıtları reddetme eğilimindedir. İstihbarat analizi sürecinde bu durum önemli başarısızlıklara sebep olabilir. [6]
İstihbarat analiz sürecindeki önyargılar, yanlış yorumlamalar hatalı bir stratejik analizin ortasına çıkmasına neden olabilir. ABD tarihini etkileyen 11 Eylül terör saldırısının yaşanması da buna bir örnektir. Bu terör eyleminin analiz hatası kısaca; daha önce gerçekleşmemiş bir eylemi analistlerin öngörememeleri, yeni terörist taktiklerine dair hayal güçlerinin zayıflığı, belirli düşünce kalıplarına sıkışmış değerlendirmelerde bulunmalarıdır. Bu yargılar kısıtlı veri ve bilgi ile birleştiğinde büyük bir başarısızlıkla sonuçlanmıştır. [7]
İstihbarat analizi sürecinde yer alan önyargıların tümünün kötü olduğunu söylemek doğru değildir. Önyargıların doğru çıktığı örnekler ve tahminlerin tuttuğu değerlendirmeler analistler için önyargının bütünüyle olumsuz bir şey olmadığını göstermektedir. Bu sebepten dolayı önyargılar, istihbarat analizi sürecinde yerini korumaya devam edecek gözükmektedir. Yapay zekanın, istihbarat analizi uygulamalarını genişletmesi için oynadığı rol hâlâ belirsizliğini korumaktadır. İnsan analizine duyulan ihtiyaç devam edecek gözükmektedir. Yapay zekâ ve makine öğreniminin kullanımı analistlere faydalı araçlar sağlamaktadır. Ancak bu sistemler, analistlerin yerini almaya oldukça uzaktır. [8]
İstihbarat analistinin kaçınması gereken başlıca tuzaklar şu şekildedir [9]:
Müşteriye âşık olma eğilimi/ clientitis: Karar alıcıların amaçlarını ve bakış açılarına yoğun bir bağlılıkla sadık kalma eğilimi veya uzun yıllar üzerinde çalışılan konuya/bölgeye hayranlık beslemek ve meslekî körlük geliştirmek olarak açıklanabilir. İstihbarat analizi için öznel çıkarımlardan çok nesnel değerlendirmeler daha önemlidir.
Ayna etkisi/ mirror-imaging: Başkalarının da sizin gibi düşüneceğini varsaymaktır. Belirli bir konu üzerinde eldeki kanıtlar ve yargılar ile yola çıkıldığında akıl yürütme ile elde edilen kanaate karşı tarafın da ulaşacağını düşünmektedir. Karşı taraf gibi düşünmek için uygulanan bu yolda yargıları doğuran çevrenin etkisi göz ardı edilebilir ve hatalı bir mantık yürütme ile sonuçlanabilir.
Zihniyet/ mindset: Hipotezin öncüllerini yeniden değerlendirmek için yeni bilgileri kullanmak yerine, yeni edinilen bilgileri mevcut bir hipotez aracılığıyla değerlendirme eğilimi olarak açıklanabilir. Varılan ana kanıya aykırı bilgilerin görmezden gelinmesi yoluyla istihbarat hatasına sebep olmaktadır.
Grup aklı/ groupthink: Kişinin yorumunun başkaları tarafından aynı sonuca varması eğilimidir. Bağımsız olarak diğer analistlerin de aynı sonuca ulaştığı durumlarda değerlendirmenin onaylanmış olduğunu düşünmek hatasıdır. Aşırı güvene sebep olan bu durum istihbarat hatasını doğurabilmektedir.
Doğrusal analiz/ linear analysis: Bir gelişmenin kendisinden önce gelenden mantıksal olarak akıyor gibi göründüğü düz çizgili, sıralı bir projeksiyonu varsayar. Doğrusal analiz, beklenmedik sonuçlara kapalıdır ve hayal gücünü zayıflatmaktadır.
“Harp gibi tehlikeli işlerde, iyilik yüzünden doğacak hatalar en fena hatalardır. Harbi idare edenler bu suça düşmemek isterlerse memleket ve milletin maddi ve manevi bütün kuvvetlerini, hiçbir yalancı vaade kulak vermeksizin ciddi ve radikal bir surette düşman aleyhine tevcih ve tatbik ederler.”
Mustafa Kemal ATATÜRK
Kaynakça
[1] Office of the Director of National Intelligence [ODNI]. (2015). Intelligence community directive 203: Analytic standards. https://www.odni.gov/files/documents/ICD/ ICD-203_TA_Analytic_Standards_21_Dec_2022.pdf
[2] Daniel Kahneman, Thinking, Fast and Slow,Penguin Books, USA 2011.
[3] Jaroš Britovšek, Analysis by Team – A Tool for Mitigating Mistakes in Intelligence Analysis, VARSTVOSLOVJE Journal of Criminal Justice and Security year 2023 volume 25 pp. 1–15
[4] Martha Whitesmith, Cognitive Bias in Intelligence Analysis Testing the Analysis of Competing Hypotheses Method, Edinburgh University Press, 2020.
[5] Benjamin J Lovett, Objectivity or Advocacy? The Ethics of the Scout Mindset in Psychoeducational Assessment, Psychol Inj Law. 2022 Mar 23;15(3):287–294. doi: 10.1007/s12207-022-09450-4.
[6] Lisa-Christina Winter, Mitigation and Prediction of the Confirmation Bias in Intelligence Analysis, Universität Regensburg, 2017.
[7] Yvonne Marie Antonoglou, “Intellıgence Analysıs Four cases of operational intelligence failure. Thorough analysis of the causes(s) of the intelligence failure in each case.”
[8] Canadian Association for Security and Intelligence Studies, Lesson Learned in Intelligence Analysis, 2018.
[9] Loch K. Johnson, Handbook of Intelligence Studies, USA and Canada by Routledge, 2007.
Fotoğraf: Dik Gazete
Not: Bu makale, Dış Bakış dergisinin mart 2025 sayısında yayınlanmıştır.
