Erdem Yılmaz
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler, Yüksek Lisans
Tarih ve Coğrafya
Doğu Türkistan; günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nin sınırları içinde yer alan, Asya kıtasının orta kesimi olarak ifade edilebilecek bölümde bulunan, yüz ölçümü 1.828.418 km² olan bir coğrafyadır. Doğusunda Çin ve Moğolistan, kuzeyinde Batı Türkistan, güneyinde Keşmir ve Tibet ile çevrilidir. Büyük bir bölümü ise dünyanın en büyük dağları arasında sayılan Karakoram, Tanrı Dağları, Tarbagatay ve Altay sıradağları ve 500.000 kilometrekarelik Taklamakan çölü ile kaplıdır. Ülkenin içerisinde çöl bulunsa da ziraat için elverişli sahaların olduğu hayvan beslemek için ise yaylaların bulunduğunu da belirtmek gerekir. Bölge yeraltı kaynakları açısından da zengindir. Doğu Türkistan’da bilhassa altın madenleri bulunmaktadır. Kömür rezervi de oldukça yüksektir. Bogdoola Dağları’nda antrasit kömür, Kaşgar’ın batısında Kencegan bölgesinde bakır çıkarılmaktadır. İklim olarak Doğu Türkistan’da karasal iklim hüküm sürmektedir.
Kaşgar, Aksu, Hoten, Sayram, Turfan, Urumçi, Yarkent ve Gulca gibi tarihi Türk şehirleri başlıca kentler olarak gösterilebilir.[i] 1953 yılı sayımına göre 6 milyona yakın nüfusu olan Doğu Türkistan’ın %90’ı çoğunluğu Uygur olmak üzere Türk soyludur (Uygur, Kırgız, Özbek, Tatar). 2000 tarihli nüfus sayımında ise Doğu Türkistan nüfusu 18.431.501, Uygur Türklerinin nüfusu ise 438.345.622’dir. Uygur Türkleri toplam nüfusun %45,21’ini; 7.489.919 kişi ile Çinli halk %40,58’ini oluşturmaktadır. Üçüncü sırada ise Kazak Türkleri 1.245.023 kişi itibariyle bulunmaktadır. Kazak Türklerine ait bu oran ise ülke nüfusunun %6,74’üne denk gelmektedir. 2020 yılına gelindiğinde ise; Çin kaynaklarına göre Doğu Türkistan nüfusu 25.852.000, Uygur Türklerinin nüfusu ise 11.634.300’dür. Uluslararası raporlarda ise Uygur Türklerinin 2017’deki nüfus artışı %11,4’lük seviyeden 2019 yılında %3,69’a düştüğünü ortaya koymaktadır. Çinli yetkililerin Doğu Türkistan’ı Çinlileştirme Planı kapsamında ise Çinli yerleşimcileri teşvik ettiği ve taşınma işlemlerini hızlandırdığı vurgulanmaktadır.[ii]
İkinci Dünya Savaşı
Asya’daki İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’daki savaştan farklı bir boyutta geliştiğini ve bu bağlamda etki ve sonuçlarının farklı olduğu görülmektedir. Uygur Türkleri, İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkistan’daki akrabaları olan Sovyetler Birliği gibi cepheye gönderilmediklerini, siyasi ve askeri mücadelelerinin Çin’de hem merkezi hükûmete hem de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) karşı devam ettiğini söylemek mümkündür.[iii]
Japonya’nın zaman zaman Çin içerisindeki Türklerin, İslam Devleti adı altında devlet kurmasını kendi menfaatleri ölçüsünde desteklemekle birlikte Çin boyunduruğu altındaki Türklerle sadece Japonya değil Sovyet Rusya’nın da ilgilenmekte olduğu anlaşılmaktadır. Sovyetler Birliği, Türkistan’ın batı ve doğusundaki tüm coğrafyasını kontrol etmek isterken burada yaşayan halklar üzerinden dolaylı olarak Çin, Japonya, Hindistan vb. Petersburg Antlaşması veya İli Antlaşması olarak da bilinen Sovyetler Birliği ile Doğu Türkistan arasındaki ilişkinin, 1881 yılında Rusya İmparatorluğu ile Çin İmparatorluğu arasında imzalanan antlaşma ile gelişmeye başladığı görülmektedir.[iv]
Bununla birlikte zaman zaman kendi çıkarları doğrultusunda Çin ile karşı karşıya geldiği de bilinmektedir. Dünya Savaşı başladığında, Çan Kay Şek yönetimindeki merkezi hükûmet, Doğu Türkistan bölgesindeki Sovyet askeri yığınağının farkındaydı ancak bunu durduracak kadar güçlü değildi. Her iki Sovyet de Çinli komünistleri aramaya zorlanmıştır. Japonya’ya karşı Doğu Türkistan savaşında dolaylı bir rol oynamış olması, durumu kendi lehine değerlendirmiş olabilir. Sovyetler Birliği’nin kendi çıkarları doğrultusunda Doğu Türkistan’daki etnik hareketleri desteklediği bilinmektedir. Çıkarlarına aykırıysa Doğu Türkistan’ı Çin’e teslim etmiş veya kontrolü altına almıştır. İli ayaklanmasının Sovyet üst liderliğinin ve Sovyet ordusunun doğrudan katılımıyla gerçekleştirilmiş olması bir onay olarak görülse de 9 Temmuz 1945’te Yalta Konferansı’nda Çin Partisi’nin Sovyetler Birliği’ne tepkisi şu olmuştur: “İli Ayaklanması”nın Sovyetler Birliği tarafından bastırılması hakkında yardım edeceğine söz verdiğinde[v], Çin hükümetinin Dış Moğolistan’ın bağımsızlığı konusunda tavizler verebileceğini resmî olarak belirttikten sonra Stalin’in buna yönelik açıklaması hem Çin Komünist Partisi (ÇKP) kontrolündeki Çin bölgesinin hem de Doğu Türkistan’ın çıkarcı siyasetçi Çan Kay-şek liderliğini takip etmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.[vi]
Türkiye’nin ise Doğu Türkistan’a yönelik politikalarını belirleyen 3 temel faktör olduğu söylenebilir. Sınırdaş olunmaması, 1920’lerden başlayarak Akdeniz ve Balkanlarda hissettiği İtalyan tehlikesi ve en önemlisi ise SSCB olmuştur. Türk dış politikası içerisinde öncelikli sınırdaş güvenlik problemleri yaşandığından dolayı Doğu Türkistan meselesinin ikincil bir konumda olduğu görülmektedir. Bu sebepledir ki Ankara, SSCB’yi tedirgin edecek girişimlerden kaçınmıştır.
Kaynakça
[i] Togan, A. Z. V. (1943). Türkili haritası ve ona ait izahlar. İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi
[ii] Ahmetbeyoğlu, A. (2011). Orta Asya satrancında Doğu Türkistan’ın önemi. Türk Yurdu Dergisi. 287. https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=1558
[iii] Kurban, İ. (2020). Şarki Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
[iv] Voznesensky, N., & Starovsky, V. (1941, 1 21). 1941 yılı. Birinci Kitap,Ocak 1940 [Doc. 225–259]. 5 17, 2023 tarihinde alexanderyakovlev: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues -doc/1011366 adresinden alındı; Alptekin, İ. Y. (1985). Esir Doğu Türkistan İçin.(M. A. Taşcı, Dü.) İstanbul: Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi.
[v] Kurban, İ. (2020). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
[vi] Adıbelli, Y. D. (2016). II. Dünya Savaşı Öncesinde ve Sonrasında Doğu Türkistan. Y. D. Adıbelli, N. Sarıahmetoğlu, & İ. Kemaloğlu (Dü) içinde, İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE TÜRK DÜNYASI (s. 221-247). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği.
