Esranur Tekin
TUDPAM Araştırmacısı
Uluslararası Enerji Ajansı’na (IEA) göre enerji güvenliği kavramı, kesintiye uğramayan uygun fiyatlı enerji kaynaklarının varlığı olarak tanımlanmıştır. Enerji güvenliği kavramı çok boyutlu bir kavram olduğu için ülkelere göre farklı anlamlar kazanabilmektedir. Devletlerin enerji ve ulusal güvenlikleri arasındaki ilişki, dış politikadaki genel stratejinin belirlenmesinde etkili bir faktördür. Enerji güvenliğinin ortaya çıkmasındaki en temel faktör enerji arzında ve talebindeki dengesizliklerdir.
Stratejik önemi artan petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarının jeopolitiği, enerji kaynaklarının bulunduğu alanı etkilemesinin yanı sıra arz-talep ilişkisinin doğduğu ülkeleri de içinde bulundurmaktadır. Zengin enerji kaynaklarına sahip olan Azerbaycan ile bu kaynakları satın alabilecek güce sahip olan ülkeler arasında bir rekabet ortamı oluşmuştur. Bu durum ise Azerbaycan’ın enerji güvenliği ile ulusal güvenliği arasındaki ilişkiyi belirlemesinin yanı sıra dış politikada uygulayacakları genel stratejilerin de belirlenmesindeki en büyük etken olmuştur.
Azerbaycan, Batı Asya ve Doğu Avrupa’nın kesişim noktası olan Kafkasya’da yer almaktadır. Güney Kafkasya’nın en büyük yüz ölçümüne sahip ülkesi olan Azerbaycan’ın doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Rusya, kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan ve güneyinde İran ile komşudur. Kendisine bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin ise kuzey ve doğusu Ermenistan ile, güneyi ve batısı İran ile çevrilmiştir, Türkiye ile de 17 km’lik sınırı bulunmaktadır.
Azerbaycan’ın başlıca enerji kaynakları petrol ve doğal gazdır. Ülkede petrol ve doğal gaz rezervinin en yoğun olduğu bölge ise Hazar, Kura-Aras, Abşeron’dur. Bu sebepledir ki 1991 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılması ile bu bölgelerde iç savaşlar, karışıklıklar, statü sorunları gibi durumlar ortaya çıkmıştır.
Azerbaycan, başta Türkiye Cumhuriyeti olmak uluslararası alanda iş birliği fikrini tercih etmiştir. Bu bağlamda ise Azerbaycan ve Türkiye’nin başını çektiği üçlü bir yapılanma doğmuştur. Türkiye’nin başta gelmesinin temel sebebi Azerbaycan’ın enerji kaynaklarının batıya aktarılmasında jeopolitik olarak önemli bir role sahip olmasıdır. Bu doğrultuda Bakü-Tiflis-Ceyhan, Bakü-Tiflis-Erzurum, Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) ve Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı sayesinde Türkiye hem kendi enerji ihtiyacının bir kısmını karşılamakta hem de batıya enerji aktarımına destek olmaktadır. Geçtiğimiz yılda imzalanan Iğdır-Nahçıvan Doğal Gaz Boru Hattı sayesinde ise enerjideki ikili ilişkiler kuvvetlendirilmeye çalışılmıştır. Türkiye’nin artan enerji ihtiyacını karşılamaya çalıştığı ülkelerin başında gelen Azerbaycan ile ikili ilişkilerin önümüzdeki dönemlerde artarak devam etmesi beklenilmektedir.
2022 yılında Türkiye’nin ham petrol ithalatında Azerbaycan %0,7’lik pay ile sekizinci sırada yer almaktadır. Türkiye’nin doğal gaz tüketiminde dışa bağımlılık oranı, petrole göre daha yüksek olup yaklaşık %99,3’ü ithalatla karşılanmaktadır. Türkiye’de 2022 yılında yaklaşık 55,1 milyar m3 doğal gaz tüketilirken, tüketimin %0,7’si (408 milyon m3) ülke içi üretim ile karşılanmıştır. Türkiye doğal gaz ithalatının ülkelere göre dağılımında, 2021 yılında %44,9 olan Rusya’nın payı 2022 yılında %39,5’e gerilemiştir. Bunun sebebi olarak ise Rusya’nın, Ukrayna’ya karşı “Özel Askeri Operasyon” adını verdiği işgal girişimi ve Türkiye’nin alternatif ülkelere yönelmesi diyebiliriz. İran %17,2 ile ikinci sırada yer alırken Azerbaycan %15,9 ile üçüncü sıradadır. (Türkiye Petrolleri A.O. 2022 Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu)
İlki 2021’de Bakü’de düzenlenen Azerbaycan-Türkiye Enerji Forumu ile ilişkilerin enerji alanında da ilerletilmesi amaçlanmıştır. Avrupa’daki enerji krizi göz önünde bulundurulmuş ve TANAP’ın öneminden bahsedilmiştir. Ayrıca bu forumda, enerji ve madenciliğe yönelik anlaşmalar imzalanmıştır. İkinci Enerji Forumu ise 2022’de İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Bu forumda başta hidrokarbon, petrokimya, elektrik iletim ve dağıtım ile yenilenebilir enerji olmak üzere enerjinin birçok alanı iş birliği amacıyla incelenmiştir. Üçüncü Enerji Forumu da 2023’te Nahçıvan’da düzenlenmiştir. Bu forumda ise enerjide yaşanabilecek büyük dönüşümlere değinilmiştir.
Sonuç
Enerji kaynakları Azerbaycan ekonomisinin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. SSCB’nin dağılması ile enerji yönünden zengin halde olan Azerbaycan’da iç savaşlar, karışıklıklar, statü sorunları vb. durumlar ortaya çıkmıştır. Azerbaycan ise bu durumu kendi lehine çevirerek uluslararası alanda iş birliğine yönelmiştir. Bu iş birliğinin baş aktörü ise sınır komşusu Türkiye olmuştur. Bu durum ise devletlerin enerji ve ulusal güvenlikleri arasındaki ilişkinin dış politikada uygulanacak stratejilerin belirlenmesinde etkili bir faktör olmasındandır. Bunun sebebi ise Türkiye’nin jeopolitik konumunun avantajlarından yararlanmak istemesidir. Bu bağlamda da hâlâ Türkiye-Azerbaycan ikili enerji antlaşmaları imzalamakta, toplantılar yapmaktadır.
Kaynakça
“Bakan Bayraktar Azerbaycan-Türkiye 3.Enerji Forumu’na Katıldı”. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı. https://enerji.gov.tr/haber-detay?id=21182 (Erişim Tarihi: 01.04.2024)
“Bakü’de Azerbaycan-Türkiye 1. Enerji Forumu düzenlendi”. TRT Avaz. https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/bakude-azerbaycan-turkiye-1-enerji-forumu-duzenlendi/61c31d6e01a30a2b80a5d5fb (Erişim Tarihi: 01.04.2024)
“Boru Hatları ve Projeleri”. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı. https://enerji.gov.tr/neupgm-boru-hatlari-ve-projeleri (Erişim Tarihi: 01.04.2024)
“TEİAŞ ile AzerEnerji elektrik ticareti altyapısının oluşturulması için anlaşma imzalayacak”. AA. https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/teias-ile-azerenerji-elektrik-ticareti-altyapisinin-olusturulmasi-icin-anlasma-imzalayacak/3003619 (Erişim Tarihi: 01.04.2024)
“Türkiye-Rusya İlişkilerinde Enerji Politiği ve Son Gelişmeler”. Tudpam. https://tudpam.org/turkiye-rusya-iliskilerinde-enerji-politigi-ve-son-gelismeler/ (Erişim Tarihi: 01.04.2024)
Türkiye Petrolleri A.O. 2022 Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu
