Emrah Roni Mira
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler ABD
Giriş
Dünya üzerinde değişen bölgesel ve küresel jeopolitik dengeler, Türkiye’nin askeri alandaki güvenlik gerekçeleri nedeniyle kendini geliştirmesini zorunlu hâle getirmiştir. Nitekim ciddi bir devlet desteği gören savunma sanayi, son teknolojiye sahip başarılı ve etkili askeri araç ve gereçler üretmeyi sağlamıştır. Savunma sanayisinin askeri alanda etkili savunma ve saldırı araçlarını ortaya çıkarması, Türkiye’nin daha aktif ve caydırıcı bir askeri gücü sahip ülke olmasına zemin hazırlamıştır. Nitekim Suriye İç Savaşı, Rusya-Ukrayna Savaşı, Karabağ Savaşı gibi savaşlar, çatışmalar ve siyasi krizler çerçevesinde değişen bölgesel ve küresel jeopolitik koşullar, Türkiye’yi askeri sanayide öne çıkarmıştır (Dutton, 2023). Stokholm Uluslararası Barış Araştırma Enstitüsü (SIPRI) Mart 2018 raporunda Türkiye 2013-2017 döneminde, 2008-2012 dönemine göre silah ihracatını yüzde 145 oranında artırarak en yüksek artış oranına sahip olan ülke olmuştur. SIPRI’nin Mart 2023 raporun göre ise Türkiye, Dünya silah ihracatında %1.1 oranla 11. sıraya yükselmiştir. Rapora göre Türkiye, 2018 – 2022 yılları arasındaki dönemde, 2013-2017 arasındaki döneme oranla silah ihracatını yüzde 69 oranında arttırmıştır. Savunma sanayii ihracatı 20 yıl önce 248 milyon dolar iken, 2022 yılında 4.4 milyar dolarlık rekor bir seviyeye ulaşmıştır (Daily Sabah, 2023). Savunma sanayinde devrim geçiren Türkiye, bu savaş ve çatışmalarda askeri sanayisinin ürettiği araç ve gereçlerinin aktif rol oynaması ve askeri ürünlerinin sahada başarı sağlayarak bulunduğu ülkeye güç kattığını kanıtlaması üzerinden, silah satışlarının yanı sıra bir dizi ticaret ve savunma anlaşması yoluyla Türk Devletler Teşkilatı üye ülkeleri ile daha fazla etkileşim kurmuştur. Türkiye’nin askeri sanayisinin en önemli ihracat ürünlerinden biri olan modern silah ve savunma sistemleri satışı, Türkiye’nin Kafkasya’da ve Orta Asya’daki imajını güçlendirmiştir.
Türkiye’nin Artan Askeri Sanayi Gücünün Türk Dünyasında Bölgesel Dengelere Etkisi
Türkiye’nin Azerbaycan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Kazakistan ile arasındaki iş birliği, resmi olarak ülkelerin Sovyet Birliği’nin çökmesiyle bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra başlamıştır. Bu devletler ile ilk olarak askeri iş birliği olmasa da çok sayıda siyasi, kültürel, eğitim olmak üzere birçok alanda ikili iş birlikleri kurulmuştur. Türk dünyası devletleri ile bağların sağlanması ve geliştirilmesi için temel oluşturan yüzlerce anlaşma sağlanmıştır. Bu anlaşmalar ile Türk devletlerinin birbiri ile ilişkilerinin güçlendirilmesi hedeflenmiştir. Türkiye ile Türk devletleri arasında 1992 yılı sonrası başlayan askeri iş birliği 2000’li yılların başına kadar daha çok askeri personellerin eğitimi, alt seviyede malzeme ve teknik destek, ortak eğitim tatbikatları düzeyinde gerçekleşmiştir. 2008 yılı sonrası Türkiye’nin Azerbaycan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Kazakistan ile arasındaki askeri iş birlikleri daha çok alanında etkin ve yeni teknolojiler ile tasarlanmış askeri teçhizat, donanım ve silah sanayisi ürünleri üzerine gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Türkiye’nin artan askeri sanayi gücü özellikle 2010 sonrası görülmeye başlanmıştır.
Kazakistan 2010 yılından sonra, eğitim ve teknik desteğin yanı sıra daha çok modern silah sistemleri, zırhlı muharebe araçları, kara ve hava savunma sistemlerinin satın alınması veya ortak üretimi konunda Türkiye ile askeri iş birliği içerisindedir. 2011 yılında Türk askeri sanayisinin en önemli şirketlerinden biri olan ASELSAN, Kazakistan ile ortak üretim konusunda Kazakistan ASELSAN Engineering adında ortak bir şirket kurdu (AA, 2013). Şirket genel olarak savunma ve askeri alanında elektro-optik ürünleri, lazer istihbarat cihazları, uzaktan kumandalı silah sistemleri, gece görüş ve anti-dron cihazları, iletişim sistemleri üretmektedir. 2012 yılında Türk askeri sanayisinin bir diğer önemli üreticisi olan OTOKAR ile de Kazakistan’a KOBRA adlı zırhlı askeri araçların ihracatı ve Kazakistan’da ortak üretim konusunda anlaşıldı (Armstrade, 2012; Ostim, 2012). Kazakistan, 2012 yılından bu yana OTOKAR üretimi olan zırhlı muharebe aracı olan KOBRA’dan envanterinde 30 araç fazla bulundurmaktadır (IISS, 2010:364). Türkiye ayrıca Kazakistan Silahlı Kuvvetlerine, OTOKAR üretimi olan Land Rover 110 askeri araçları tedarik etmektedir (DIIS Report, 2012:39). Kazakistan, ASELSAN’dan ayrıca olarak kara ve havadan gelebilecek tehditleri önlemek için, zırhlı kara araçlarına entegre etmek için uzaktan komuta edebilinen stabilize bir modern silah sistemi olan SARP’tan 30 adet satın alarak kara gücünün donanımını artırmıştır (MSİ Dergisi, 2016:13). ASELSAN kendine ait silah sistemleri ile Kazakistan’ın envanterinde olan Rus T Serisi tankların uyum sistemlerin geliştirilmesi ve T Serisi tankların modernizasyonu için Kazakistan’daki ortak girişimi olan Kazakistan ASELSAN Engineering ile ortak çalışmalar yürütmektedir (MSİ Dergisi, 2016:25). Kazakistan, özellikle askeri istihbarat ve siber güvenlik alanlarında destek ve eğitim almak için 2019 yılında Türkiye ile geniş bir iş birliğini içeren bir askeri anlaşma imzalamıştır. 2020 yılında Kazakistan’ı ziyaret eden Türkiye Cumhuriyeti Savunma Bakanı Hulusi Akar, Kazakistan ile askeri eğitim alanından, savunma sanayi alanına kadar birçok alanda ortak iş birliği içerisinde olduklarını değinerek bu iş birliklerinin gelecekte daha da artacağını vurgulamıştır (TRT Avaz, 2020). Kazakistan 2021 yılında, 2023 yılına kadar verilmesi üzerine anlaşılan başka bir Türk üretimi olan ANKA insansız hava araçlarını satın alarak, envanterine dâhil etmiştir (Yıldırım, 2021; SavunmaSanayist, 2021a). Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Jomart Tokayev 2022 yılında, iki ülke arasında stratejik ortaklığı arttırmak amacıyla 15 yeni anlaşma imzalamak için Türkiye’ye ziyarette bulunmuştur (Beyaz 2022a,b). Ayrıca Kazakistan, 2022 yılında ANKA’nın üreticisi olan Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) ile Kazakistan’da ortak üretimi konusunda anlaşma sağlamıştır (TRT Haber, 2022). Ayrıca Kazakistan Ağustos 2023’den beri OTOKAR firmasının TULPAR ve ARMA tipi zırhlı muharebe araçlarını test etmektedir (SavunmaSanayist, 2023). SIPRI’nin silah transferleri veri tabanına göre 2022 yılında Kazakistan, Türkiye’den toplamda 4 milyon dolarlık silah ihracatında bulunmuştur (SIPRI, 2023). Kazakistan, diğer Türk devletleri gibi Türkiye ile askeri iş birliği hususunda oldukça istekli bu tutum sergilemektedir.
Türkiye, Türkmenistan için de 2010 sonrasında ana silah tedarikçisi ülke konumuna gelmiştir. Ayrıca Türkmenistan, 2010 sonrası çeşitli ölçüde önemli askeri teçhizat satın almıştır. Türkmenistan, Türkiye’nin OTOKAR firmasının URAL, KOBRA ve BMC firmasının AMAZON, VURAN ve KİRPİ model zırhlı askeri araçlarını satın almıştır (Malyasov, 2016; Oryx, 2022). Bunun yanı sıra Türkmenistan’ın envanterinde ASELSAN tarafından üretilmiş BTR Termal Görüş Sistemi ile donatılmış, BTR-80 zırhlı muharebe araçları da bulunmaktadır (Oryx, 2022; DefenceTurkey, 2008). Ayrıca Türkmenistan, deniz kuvvetlerini güçlendirmek için Dearsan tarafından üretilen Tuzla Sınıfı 10 adet YTKB tipi karakol gemisi, 6 adet “FAC 33 (FIB 33’ün Türkmenistan için yenilenmiş hâli)” hızlı müdahale gemisi, 10 adet “FIB 15” hızlı müdahale botu, 27 metrelik LCM çıkartma gemisi, 5 adet arama kurtarma gemisi, hidrografik araştırma gemisi HSV 41, açık deniz personel taşıma katamaranı ve 2 adet römorkör satın almıştır (Oryx, 2021; Ünal, 2021; Savunmasanayist, 2021b). Türkmenistan’ın envanterinde bulunan gemiler ve botların üzerinde ASELSAN üretimi olan STAMP ve STOP uzaktan kumandalı silah sistemleri, GÖKDENİZ yakın hava savunma sistemi ve TKAS top kontrol atış sistemi ve Roketsan üretimi olan DSH roketatar sistemi ve DSH roketleri yer almaktadır (Oryx, 2021; M5 Dergi, 2021). SIPRI’nin 2017 yılında yayınladığı rapora göre Türkiye (%36), Türkmenistan’ın 2012-2016 yıllarındaki en büyük silah ithal ettiği ülke konumunda yer almaktadır (SIPRI, 2017:5). Türkmenistan, bu beş yıllık dönemde Türkiye’nin en büyük silah müşterisi olmuştur. 2019 yılında Türkmenistan ile yapılan anlaşma çerçevesinde Türk şirketleri Gülhan ve Dearsan, 2021 yılında Türkmenistan donanması için 92 metrelik bir korvet inşa etmiştir (SavunmaSanayist, 2021b). Türkmenistan özelikle bünyesine bulundurduğu Türk askeri sanayi üretimi olan askeri deniz araç ve teçhizatlarının etkin gücünün desteğiyle birlikte enerji kaynaklı kıta sahanlığı paylaşım sorunlarının olduğu Hazar Denizi havzasında çok güçlü bir deniz kuvvetine sahip olmuştur. SIPRI’nin Mart 2019 raporuna göre Türkiye yüzde 46 ile Türkmenistan’ın ana silah tedarikçisi konumunda olmuştur (SIPRI, 2019). Ayrıca, Türk askeri sanayisinin uzun yıllardan beri askeri teçhizatlarını satın alan Türkmenistan, Türkiye’nin ürettiği silahlı insansız hava aracı olan Bayraktar TB2 SİHA’dan birden fazla satın almıştır. Türkmenistan SİHA’ların mühimmatı olarak da Roketsan üretimi olan MAM-C ve MAM-L roketleri satın almıştır (Oryx, 2022). Türkmenistan 2021 yılında yaptığı ilk insansız hava aracını satın almasıyla, Kırgızistan ile birlikte Orta Asya ülkeleri arasında ilk satın alan ülkelerden olmuştur (Taştekin, 2022). SIPRI’nin silah transferleri veri tabanına göre 2021 yılında Türkmenistan, Türkiye’den toplamda 131 milyon dolarlık silah ihracatında bulunmuştur.
Özbekistan da Türkiye’den sadece askeri teçhizatını satın almaya başlamamış, aynı zamanda ortak bir askeri üretim başlatmaya karar vermiştir. Özbek lideri Şevkat Mirzoyoyev’in 2017 yılında Türkiye’yi ziyaretinde Türk Nurol Makina şirketi yetkilileri ile anlaşarak, Özbekistan’ın UzAuto şirketi ile 24 adet hazır alım ve Özbekistan’da 1000 adet askeri aracın ortak üretimi konusunda anlaşmaya varılmıştır (Habertürk, 2017). Nitekim 2019 yılında Türk Nurol Makine şirketi 24 adet EJDER YALÇIN zırhlı muharebe araçlarını Özbekistan’a teslim etmiştir (Şahin, 2018a; Alemdar, 2019). SIPRI’nin silah transferleri veri tabanına göre 2019 yılında Özbekistan, Türkiye’den toplamda 6 milyon dolarlık silah ihracatında bulunmuştur. 2020 yılında Türkiye Savunma Bakanı, Kazakistan seyahatinden sonra Özbekistan’ı ziyaret ederek askeri alanda mali iş birliği anlaşması imzaladı (Özer, 2020). 2022 yılında, Özbekistan Savunma Bakanı Korgeneral Bahadır Kurbanov Türkiye’ye gelerek, askerî eğitim ve savunma sanayi alanında yeni bir askerî iş birliği anlaşması imzalamış ve İHA VE SİHA merkezi olan Bayraktar Milli Teknoloji Merkezi’nde birtakım temaslarda bulunarak Bayraktar şirketi yetkileri ile iş birliği imkânlarını görüşmüştür. (Savunma Bakanlığı, 2022; Defense Here, 2022). Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, 2022 yılında Türkiye-Özbekistan ortaklığını güçlendirmek amacıyla Özbekistan’a ziyarette bulunmuştur. Bu ziyarettin akabinde iki ülke arasında yeni 10 anlaşma imzalanmıştır.
Bağımsızlıktan bu yana Türkiye ile yakın ilişkiler içerisinde olan Kırgızistan, Türkiye’nin Orta Asya’daki en yakın müttefiki konumundadır. Yüzlerce Kırgız askeri personeli Türkiye’de eğitim görmüştür ve görmeye devam etmektedir. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Atambayev, 2012 yılında Türkiye ziyaret ederek askeri alandaki iş birliklerinin ve Kırgız askeri öğrencilerin eğitim kontenjanının arttırılması için görüşmeler gerçekleştirmiştir (Kucera, 2012). Türkiye 2019 yılında, Kırgız kuvvetlerine 5 yıl süreyle 2 askeri yer tahsis etmiştir. Bu hak öncesinde Türk devletleri içerisinde sadece Azerbaycan’a verilmiştir. Ayrıca her yıl Türkiye tarafından Kırgızistan’a düzenli askeri araç, teçhizat ve donanım yardımı yapılmaktadır (Dünya Gazetesi, 2013; Makanbay Kızı, 2020; Tayfur, 2022a). Bu hibe yardımlarının yanı sıra Kırgızistan, Türkiye’nin gelişen askeri sanayi ürelerinden de satın alarak askeri gücünü arttırmaktadır. 2021 yılında Kırgızistan, 40 adet yeni zırhlı askeri araç ve birden fazla Baykar üretimi olan Bayraktar TB2 İHA (insansız hava aracı) ve Bayraktar TB2 SİHA satın almış ve 2022 yılında insansız hava araçları için bir üs kurmuştur (Torlak, 2022; Tayfur, 2022b). Nitekim Ekim 2022’de Kırgız Milli Güvenlik Komitesi, bir başka Baykar üretimi olan Akıncı modeli TİHA (Taarruzi İnsansız Hava Aracı) alımı yaptığını açıklamıştır (Savunmasanayist, 2022). Ayrıca Kırgızistan, Ocak 2023’de, bir başka SİHA üreticisi olan TUSAŞ’dan ANKA ve AKSUNGUR tipi SİHA alığını duyurmuştur (Tayfur, 2023). Kırgızistan, Orta Asya’da Türk insansız hava araçlarının ithal edilmesinde ilk sıralarda yer almaktadır (Kun.Az, 2021). Eylül 2022’de Türk İHA ve SİHA’larının doğrudan etkisi, Kırgızistan ile Tacikistan arasında yaşanan sınır çatışmalarında görülmüştür. Kırgızistan SİHA’ların gücü ile çatışmalarda Tacikistan üzerinde üstünlük sağlamıştır. SİHA’lar birçok Tacik askeri tesis ve aracı imha ederken, 5 Kırgız köyünün de tekrar kazanılmasında çok büyük rol oynamıştır (Taştekin, 2022; Bisht, 2023). Kırgızistan satın aldığı insansız hava araçlarına ek olarak Roketsan’ın üretimi olan MAM-L ve MAM-T akıllı mühimmatlar, ASELSAN’ın, olası düşman insansız hava araçları saldırılarını önlemek için ürettiği İHTAR tedbir sistemini ve fiziksel imha sistemi olan ŞAHİN’i ve STM firmasından da döner kanatlı vurucu bir İHA olan KARGU’yu satın alarak envanterine dâhil etmiştir (TRT Haber, 2023). SIPRI’nin silah transferleri veri tabanına göre 2022 yılında Kırgızistan, Türkiye’den toplamda 12 milyon dolarlık silah ihracatında bulunmuştur. Türkiye’nin ürettiği modern askeri silah ve savunma sistemleri, Kırgızistan’ın askeri envanterinde çok önemli yer tutmaktadır. Kırgızistan’ın bu denli güçlü silah ve savunma sistemlerine sahip olması, bölgede hâlihazırda çözülmemiş Kırgız-Tacik sınır sorunlarından dolayı yaşanacak çatışmalara ve Kırgızistan’ın üstünlük sağlamasına doğrudan etki etmiştir. Türkiye’nin artan askeri sanayi gücünün Orta Asya’da da bölgesel dengelere etkisi görülmüştür.
1992’den bugüne kadar Türk devletleri içerisinde Türkiye’nin askeri iş birliği alanında en etkin olduğu ülke Azerbaycan’dır (Kasapoğlu, 2017). Türkiye ve Azerbaycan 2010 yılında “Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması” imzalayarak askeri iş birliklerini zirveye çıkarmışlardır. Bu anlaşma gereğince birbirlerinin toprak bütünlüğünün korunmasında destek verilecektir. Azerbaycan, modern silah ve askeri araç ve teçhizat satın alınmasında Türkiye’nin en önemli ihracatçısı konumundadır.
SIPRI’nin silah transferleri veri tabanına göre Azerbaycan, 2018 ve 2019 yılında da Türkiye’den toplam 12 milyon dolarlık silah ve teçhizat satın almıştır. Azerbaycan’ın envanterinde birçok Türk yapımı modern silah, askeri zırhlı araç, tank, orta ve uzun menzilli balistik füze ve roket (yeni nesil seyir füzesi SOM B1, KAPLAN balistik füzesi, çok namlulu roketatar TR-300 KASIRGA, topçu roketi SAKARYA gibi), silahlı ve silahsız insansız hava aracı (Türk Bayraktar TB2 İHA ve SİHA gibi), deniz, kara ve hava savunma sistemleri (orta ve uzun menzilli tanksavar silah sistemleri, MAM-L tipi lazer güdümlü roketler ve uzun menzilli roket sistemleri, uzaktan kumandalı top sistemi MUHAFIZ gibi) ve askeri elektronik haberleşme ve istihbarat sistemleri yer almaktadır (Kasapoğlu, 2017; Şahin, 2018b,c; Kasapoğlu, 2020; SavunmaSanayist, 2021c,d). Azerbaycan, Türkiye’nin en çok ortak askeri tatbikat yaptığı ülke konumundadır. Şubat 2020’de Karabağ Savaşı öncesinde iki ülke arasında askeri iş birliği anlaşmaları imzalayan, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, Türkiye’den 200 milyon liralık ürün ve hizmet desteği alacağını ifade etmiştir (Göksedef, 2020). SIPRI’nin silah transferleri veri tabanına göre 2020 yılında Azerbaycan, Türkiye’den toplamda 15 milyon dolarlık silah ihracatında bulunmuştur. Türkiye, Azerbaycan ile arasındaki askeri iş birliği çerçevesinde, Azerbaycan silahlı kuvvetlerine önemli derecede askeri silah desteği vererek, Azerbaycan’ın işgal altında olan Karabağ bölgesinin Ermenistan’dan geri kazanılmasında önemli bir etki gücü olmuştur (Daily Sabah, 2020). 2020 Karabağ Savaşı’nda Türkiye uluslararası arenada, siyasi desteğin yanı sıra; tüm askeri silah, teçhizat ve teknik sistemleri ile Azerbaycan’ın yanında olduğunu açıkça göstermiştir (The National News, 2020). Azerbaycan envanterindeki Türk üretimi SİHA’lar, Karabağ Savaşı’nda Ermeni kuvvetlerine çok ciddi zayiat vermiştir (SavunmaSanayist, 2021d; Kasapoğlu, 2021). Türkiye’nin son yıllarda ürettiği modern askeri araç ve ekipmanlar (özellikle Karabağ Savaşı’nda), Türk askeri sanayisinin sahip olduğu donanımı ve üstün yetenekleri göstermiştir. Türkiye sergilemiş olduğu diplomatik ve askeri tutumla savaşa başka aktörlerin katılmasının önüne geçmiştir. Türkiye bu askeri ve siyasi hamlesi ile savaşın nihai bir Azerbaycan zaferine dönüşmesine doğrudan etki ederek, bölgesel dengelerin değişmesini sağlayan bir güç olduğunu ortaya koymuştur. Türkiye’nin Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’a verdiği aktif siyasi, diplomatik, teknik ve askeri destek, Türkiye’nin artan askeri gücünün bölgesel dengelere etkisini açıkça göstermektedir.
Türkiye’nin, önemli gaz tedarikçilerinden biri olan Azerbaycan’a verdiği destek, Hazar Denizi’ne güvenilir bir şekilde daha fazla ulaşma imkânı vermesinin yanı sıra; muhtemel olarak üçlü (Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan) bir iş birliğiyle hidrokarbon arama imkânıyla birlikte devasa Türkmen gazına daha kolay ve güvenilir bir erişim sağlanmasına imkân verecektir (Eurasianet, 2021). Türkiye’nin, Türk Dünyası üzerinde artan askeri etkisi de Türkiye’nin Trans-Hazar Boru Hattı gibi enerji projeleri üzerinden güvenilir bir bölgesel enerji merkezi olma hedeflerine ulaşmayı yardımcı olacaktır.
Türkiye her yıl düzenlediği askeri tatbikatlar ile birlikte askeri gücünü ve askeri sanayisinin ürettiği modern silah sistemlerini ve askeri zırhlı araçları sergilemektedir. Türkiye bu tatbikatları en çok müttefiki Azerbaycan ile yaparken, son yıllarda diğer Türk devletleriyle de yapmaya başlamıştır. Türkiye her yıl sadece Azerbaycan ile birçok ikili tatbikat yapmaktadır. 2023 yılında da toplamda 16 ortak askeri tatbikat yapılacağı belirtilmiştir (İletişim Başkanlığı, 2023). Türkiye 2019 ve 2021 yılarında bölgede Özbekistan ve Pakistan’la yaptığı üçlü tatbikatların yanı sıra, Mart 2021’de de sadece Özbekistan ile, Özbekistan’ın güneyinde Afganistan’a sınır olan Tirmiz kentinde ortak askeri tatbikat gerçekleştirmiştir (Abdulkerimov, 2021). Türkiye’nin Ege bölgesinde yaptığı “Efes 2022” askeri tatbikata 37 ülke yer alırken, Türk cumhuriyetlerinden Azerbaycan’ın yanı sıra Kazakistan ve Kırgızistan da yer almıştır. Bu tatbikatta Türk askeri sanayisinin son yıllarda ürettiği yerli ve milli silah ve araçlar sergilenmiştir. Nitekim Türkiye’nin “Kış Tatbikatı-2023” adıyla yaptığı askeri tatbikatta Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ile Özbekistan da yer almıştır. Türkiye’nin Türk devletleriyle ortak askeri tatbikatları son birkaç senedir sıkça görülen bir durum hâline gelmiştir. Bu tatbikatlar Türkiye’nin olduğu kadar, Türk devletlerinde birlikte ortak askeri operasyon kabiliyetlerini de arttırmaktadır.
Sonuç
Rusya-Ukrayna Savaşı’nda, Azerbaycan-Ermenistan Savaşı’nda, Suriye İç Savaşı ve Kırgızistan-Tacikistan çatışmalarında Türkiye’nin diplomatik ve askeri teçhizat desteği ile aktif etkisinin bulunması, Türkiye’nin uluslararası alanda önemli bir güç olma arzusunu ortaya koymaktadır. Nitekim Türkiye, Rusya-Ukrayna Savaşı’nda barış görüşmeleri gerçekleştirme çabası üzerinden her iki ülke arasında arabuluculuk yapmaya çalışmıştır. Ayrıca Türkiye’nin Karadeniz Tahıl Koridoru Anlaşması’nda aracılık çabaları ve Rusya-Ukrayna esir takası konusunda anlaşma yapmasında güçlü bir aracılık rolü üstlenmiştir. Orta Doğu’da ve eski Sovyet bölgelerinde savaş ve çatışmaların olduğu zamanlarda Türkiye kendisini Asya’dan, Avrupa’ya uzanan bir “köprü” olarak değerlendirip her koşulda taraflar arasında iletişimi sağlayarak, siyasi etkinliğini arttırıp dış politikadaki küresel ve bölgesel hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadır.
Türkiye’nin ürettiği askeri ürünlerinin, Rusya–Ukrayna savaşında Ukrayna tarafından Rusya’nın askeri saldırılarını önlemek ve Rus askeri araçlarını yok etmek için kullanılması; 2020 Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’ın, Ermenistan askeri güçlerine karşı kullanması ve aynı zamanda Türkiye’nin de Irak ve Suriye’de yaptığı sınır ötesi operasyonlarında kendi ürettiği yeni nesil silahları aktif olarak kullanması Orta Asya’daki Türk Dünyası ülkelerinin de ilgisini çekmiştir. Türkiye uluslararası arenada amaçlarına ulaşmak için kullandığı araçlardan biri hâline gelen artan askeri sanayi gücü ile Çin’in de askeri teçhizatları daha ucuza üreterek pazarlaması, Türkiye ve Çin’in potansiyel birer rakip olduğu anlamına gelmektedir. Bölgedeki önemli insansız hava araçları tedarikçilerinden olan ve Kuşak-Yol Projesi ile en önemli yatırımcılardan olan Çin, Türkiye’nin Orta Asya’daki artan askeri sanayi gücünü Çin’in bölgesel çıkarlarına yönelik bir tehdit olarak görülebilmektedir. Nitekim Türkiye artan gücünü, Orta Asya’daki nüfuzu üzerinde ve bölgede etkin kılması için bölgedeki etkin olan Şangay İş Birliği Örgütü (ŞİÖ)’ne tam üye olmayı her zaman dile getirmiştir. Türkiye hâlihazırda ŞİÖ’nün diyalog üyesidir. Türkiye’nin Orta Asya’da arttırmaya çalıştığı ağı, Batı ile ilişkilerine karşı bir alternatif oluşturmasının yanı sıra Türkiye’nin Türk Dünyasında üzerinde etkinliğini arttırma hedefi yolundaki adımlar olarak görülmektedir.
Türkiye’nin ortak askeri tatbikatlar ve silah satışları, Türk devletleri arasındaki benzer bir siyasi irade ve anlayışı olmadan mümkün olamazdı. Bu sebepten dolayı Türkiye ve Türk devletleri, güvenlik ve savunma alanlarında askeri iş birliğini vurgulayan çok sayıda anlaşma imzalanmıştır. Türk devletleri arasında askeri teçhizata artan ilgi, Afganistan’daki istikrarsızlıklardan Orta Asya’daki sınır çatışmalarına, Kafkasya’daki çatışmalardan Ukrayna’daki savaşa kadar ortaya çıkan jeopolitik tehditlere karşı savunma kapasitelerini güçlendirmek için askeri güçlerini arttırma konusundaki kararlılıklarını göstermektedir. Fakat Orta Asya’daki Türk devletlerinin ordularını güçlendirirken Türk askeri sanayisi ürünleri olan modern silah ve insansız hava araçlarına geçiş hamlesi, Orta Asya’daki askeri teçhizat pazarında uzun yıllardır tekel durumunda olan Rusya için güvenlik kaygıları yaratabilmektedir. Güçlü bir NATO üyesi olan Türkiye, Rusya’nın bölgesel hegemonyasına yönelik potansiyel bir tehdit olarak görülebilir. Fakat Rusya, Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya’daki etkisinin artmaması için bölgedeki tarihsel siyasi gücünü ve bölgedeki askeri iş birliklerini kullansa da Türkiye’yi kendisine karşı doğrudan bir tehdit olarak algılamamaktadır. Çünkü Türkiye ve Rusya arasındaki ekonomik ve siyasi ilişkiler, küresel kriz ve çatışmalardan dolayı gelişme imkânı bulmuştur. Nitekim Türkiye, Rusya’nın Ukrayna savaşından dolayısıyla ağır yaptırımlara maruz kalmasına karşı Batılı ülkelerin yanında yer almayarak Rusya’ya yaptırım kararlarını uygulamamıştır. Aksine Türkiye, Rusya ile ilişkilerini geliştirerek askeri savunma gücünü artırmak için Rusya’dan S-400 savunma sistemleri satın almıştır. Diğer bir çatışma sahası olan Suriye’de de Türkiye, Batı destekli terör örgütlerine karşı mücadelesinde Rusya ile bölgede güvenliği sağlamak için askeri iş birliği içerisinde yer almıştır. Bu konjonktürde Rusya, Türkiye’yi doğrudan bir tehdit olarak görmemektedir.
Türk Dünyası ülkeleri açısından Türkiye’nin artan askeri gücünden dolayı Asya’dan Avrupa’ya uzanan bir Avrasya gücü olarak yükselişi, bu ülkeleri bölgelerinde Rusya ve Çin’den bağımsız olarak ulusal çıkarlarını güvence altına almak için yeni ve bağımsız kararlar almasına yardımcı olacaktır. Nitekim Türk Dünyası ülkeleri Türkiye ile olan askeri iş birlikleri arttıracak ve bölgelerinde ulusal çıkarlarını korumak için Türkiye’nin artan askeri gücünden daha fazla yararlanabileceklerdir. Türk Dünyası ülkelerinin, Rusya ve Çin’den bağımsız dış politikaları oluşturması kendilerinin olduğu kadar Türkiye’nin de bölgesel dengelere etki edecek gücünün bölgede arttığı göstermektedir. 1992 ile başlayan Türkiye ve Türk devletleri arasındaki askeri iş birliği, Türkiye’nin 2020 Karabağ Savaşı’ndaki Azerbaycan’a verdiği askeri destek ile Orta Asya’daki Türk devletlerine verdiği modern silah ve savunma sistemleri destekleriyle âdeta zirveye çıkmıştır. Türkiye’nin artan bu askeri gücünün, bölgesel dengeleri direkt etkilediği açıkça görülmüştür.
Kaynakça
Abdulkerimov, B. (2021). Uzbek-Turkish joint military drill kicks off. https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/uzbek-turkish-joint-military-drill-kicks-off/2184418
Alemdar, A. (2019). Özbekistan Silahlı Kuvvetleri’ne Türk zırhlısı Ejder Yalçın teslimatı. https://www.defenceturk.net/turk-zirhlisi-ejder-yalcinlar-ozbekistan-silahli-kuvvetlerinde-hizmete-girdi
Anadolu Ajansı (AA). (2013). Aselsan’ın Kazakistan’daki fabrikası törenle açıldı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/aselsanin-kazakistandaki-fabrikasi-torenle-acildi/198719
Armstrade. (2012). Казахстан расширяет военно-техническое сотрудничество с Турцией. https://armstrade.org/includes/periodics/mainnews/2012/1019/101015274/detail.shtml
Beyaz, Z.F. (2022a). Türkiye ile Kazakistan arasında 15 anlaşma imzalandı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/gundem/turkiye-ile-kazakistan-arasinda-15-anlasma-imzalandi/2584104
Beyaz, Z.F. (2022b). ‘Türkiye ile Kazakistan arasında Geliştirilmiş Stratejik Ortaklığa İlişkin Ortak Bildirisi’ yayımlandı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/gundem/turkiye-ile-kazakistan-arasinda-gelistirilmis-stratejik-ortakliga-iliskin-ortak-bildirisi-yayimlandi/2584355
Bisht, I.S. (2023). Kyrgyzstan Reveals Fresh Turkish Military Drone Purchase. https://www.thedefensepost.com/2023/01/20/kyrgyzstan-turkish-drone-purchase/?expand_article=1
Daily Sabah. (2020). Turkish, Israeli made drones gave Azerbaijan upper hand, German media argues. https://www.dailysabah.com/business/defense/turkish-israeli-made-drones-gave-azerbaijan-upper-hand-german-media-argues
Daily Sabah. (2023). Erdoğan hails record $4.4B exports, praising defense ‘revolution’. https://www.dailysabah.com/business/defense/erdogan-hails-record-44b-exports-praising-defense-revolution
DefenceTurkey. (2008). BTR Thermal Sight System for Gendarmerie Armored Vehicles by Aselsan. https://www.defenceturkey.com/en/content/btr-thermal-sight-system-for-gendarmerie-armored-vehicles-by-aselsan-316
Defense Here. (2022). Özbekistan Savunma Bakanı, Baykar Teknoloji’yi ziyaret etti. https://www.defensehere.com/tr/ozbekistan-savunma-bakani-baykar-teknolojiyi-ziyaret-etti
DIIS Report (2012). Kazakhstan-Russia. Enduring Eurasian Defence Partners.
Dutton, J. (2023). From Ukraine to Libya, why are Turkey’s Baykar drones so popular? https://www.al-monitor.com/originals/2023/07/ukraine-libya-why-are-turkeys-baykar-drones-so-popular#ixzz8JAua96yg
Dünya Gazetesi. (2013). TSK’dan Kırgızistan’a askeri yardım. https://www.dunya.com/gunde m/tsk039dan-kirgizistan039a-askeri-yardim-haberi-202772
Eurasianet. (2021). Turkmenistan: The long arm of the police state. https://eurasianet.org/turkmenistan-the-long-arm-of-the-police-state
Göksedef, E. (2020). Dağlık Karabağ: Türkiye, Azerbaycan’ın askeri kapasitesini geliştirmesinde nasıl rol oynadı?. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54379105
Habertürk. (2017). “Ejder Yalçın” zırhlıları Özbekistan ordusunda. https://www.haberturk.com/turkiye-uretti-bir-ulke-daha-aldi-haberler-2510177-ekonomi
IISS (2010). The Military Balance. 1st Edition, 488 pages, published by Routledg.
İletişim Başkanlığı. (2023). Azerbaycan ve Türkiye 2023 yılında 16 Ortak Askeri Tatbikat Yapacak. https://www.iletisim.gov.tr./turkce/dis_basinda_turkiye/detay/azerbaycan-ve-turkiye-2023-yilinda-16-ortak-askeri-tatbikat-yapacak
Kasapoğlu, C. (2017). Türkiye-Azerbaycan: Savunma iş birliğinden askeri ittifaka. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/turkiye-azerbaycan-savunma-is-birliginden-askeri-ittifaka/952323
Kasapoğlu, C. (2020). Turkey’s Heavy ‘Tiger’ Rocket Spotted in Azerbaijan’s Nakhchivan Exclave. https://jamestown.org/program/turkeys-heavy-tiger-rocket-spotted-in-azerbaijans-nakhchivan-exclave/
Kasapoğlu, C. (2021). Türk dünyası askeri jeopolitiğinde ‘SİHA’ faktörü. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turk-dunyasi-askeri-jeopolitiginde-siha-faktoru/2434467
Kucera, J. (2012). Turkey Promises To Boost Military Aid To Kyrgyzstan. Eurasianet. https://eurasianet.org/turkey-promises-to-boost-military-aid-to-kyrgyzstan
Kun.Az (2021). Kyrgyzstan purchases Turkish drones. https://kun.uz/en/news/2021/11/08/kyrgyzstan-purchases-turkish-drones
M5 Dergi. (2021). TUZLA Sınıfı Karakol Botları. https://m5dergi.com/savunma-haberleri/tuzla-sinifi-karakol-botlari/
Makanbay Kızı. (2020). Turkey donates military equipment to Kyrgyzstan. https://24.kg/english/172035_Turkey_donates_military_equipment_to_Kyrgyzstan/
Malyasov, D. (2016). Turkmenistan has ordered to Turkey local-made armored vehicles. https://defence-blog.com/turkmenistan-has-ordered-to-turkey-local-made-armored-vehicles/
MSİ Dergisi. (2016). 3.Kara Sistemleri Semineri Özel Sayısı. ISSN: 1305 – 2195, Sayı:137. https://www.savunmahaber.com/wp-content/uploads/2020/03/msi_dergisi_137_kss_kasim_2016.pdf
Oryx. (2021). Small But Deadly – Turkish Fast Attack Craft In Service With Turkmenistan. https://www.oryxspioenkop.com/2021/03/small-but-deadly-turkish-fast-attack.html
Oryx. (2022). Friendship Through Arms: Turkmenistan’s Fighting Vehicles. https://www.oryxspioenkop.com/2022/10/friendship-through-arms-turkmenistans.html
Ostim. (2012). OTOKAR, Kazakistan’da “Cobra” üretecek. https://www.ostimgazetesi.com/dis-ticaret/OTOKAR-kazakistanda-cobra-uretecek-haberi-2148
Özer, S. (2020). Milli Savunma Bakanı Akar: Özbekistan ile ilişkilerde çok ciddi gelişmeler sağladık. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/milli-savunma-bakani-akar-ozbekistan-ile-iliskilerde-cok-ciddi-gelismeler-sagladik/2020660
Savunma Bakanlığı. (2022). Millî Savunma Bakanı Hulusi Akar, Özbekistan Savunma Bakanı Korg. Bahadır Kurbanov ile Bir Araya Geldi. https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/23112022-42384
Savunma Sanayist. (2023). Bomba İddia: Kazakistan’a 4.4 milyar dolara 834 OTOKAR ARMA. https://www.savunmasanayist.com/bomba-iddia-kazakistana-4-4-milyar-dolara-834-OTOKAR-arma/
Savunmasanayist (2021b). Türkiye’den Türkmenistan’a Korvet teslimatı. https://www.savunmasanayist.com/turkiyeden-turkmenistana-korvet-teslimati/
Savunmasanayist. (2021a). TUSAŞ’tan bir ülkeye daha ANKA ihracatı. https://www.savunmasanayist.com/tusastan-bir-ulkeye-daha-anka-ihracati/
Savunmasanayist. (2021c). Azerbaycan’a SOM Füzesi ihracatı. https://www.savunmasanayist.com/azerbaycana-som-fuzesi-ihracati/
Savunmasanayist. (2021d). Aliyev: “En modern Türk silahlarını alacağız”. https://www.savunmasanayist.com/aliyev-en-modern-turk-silahlarini-alacagiz/
Savunmasanayist. (2022). Kırgız Yetkiliden AKINCI TİHA Açıklaması. https://www.savunmasanayist.com/kirgizli-yetkiliden-akinci-tiha-aciklamasi/
Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI). (2017). Trends in International Arms Transfers, 2016.
SIPRI. (2018). Asıa And The Mıddle East Lead Rısıng Trend In Arms Imports, Us Exports Grow Sıgnıfıcantly, Says SIPRI
SIPRI. (2019). Trends In Internatıonal Arms Transfers, 2018.
SIPRI. (2023). Trends in International Arms Transfers, 2022.
Şahin, A. (2018a). EJDER YALÇIN TTZA. https://www.savunmasanayist.com/nurol-ejder-yalcin-ttza/
Şahin, A. (2018b). Azerbaycan’a TRG-300 KAPLAN Füzesi. https://www.savunmasanayist.com/azerbaycana-tr-300-kaplan-fuzesi/
Şahin, A. (2018c). Azerbaycan savaş gemisine “MUHAFIZ” gücü. https://www.savunmasanayist.com/azerbaycan-savas-gemisine-muhafiz-gucu/
Taştekin (2022). Are Turkish drones complicating disputes in Central Asia?. https://www.al-monitor.com/originals/2022/09/are-turkish-drones-complicating-disputes-central-asia
Tayfur, N.A (2023). Kırgızistan, Türkiye’den Aksungur ve Akıncı SİHA’ları satın aldı. https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/kirgizistan-turkiyeden-aksungur-ve-akinci-sihalari-satin-aldi/3036286
Tayfur, N.A. (2022a). Türkiye, Kırgızistan’a askeri ve teknik teçhizat yardımında bulundu. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/gundem/turkiye-kirgizistana-askeri-ve-teknik-techizat-yardiminda-bulundu/2506162
Tayfur, N.A. (2022b). Kırgızistan, Türkiye’den satın aldığı Bayraktar TB2 için üs kurdu. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kirgizistan-turkiyeden-satin-aldigi-bayraktar-tb2-icin-us-kurdu/2683881
The National News. (2020). Turkish parliament approves peacekeepers for Azerbaijan. https://www.thenationalnews.com/world/europe/turkish-parliament-approves-peacekeepers-for-azerbaijan-1.1113519
Torlak, H. (2022). Kırgızistan, Bayraktar TB2 SİHA için üs kurdu. https://www.defenceturk.net/kirgizistan-bayraktar-tb2-siha-icin-us-kurdu
TRT Avaz. (2020). Milli Savunma Bakanı Akar Kazakistan’da askeri törenle karşılandı. https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/milli-savunma-bakani-akar-kazakistanda-askeri-torenle-karsilandi/5f96a12201a30a1f58a64caf
TRT HABER. (2022). Anka İHA Kazakistan’da üretilecek. https://www.trthaber.com/haber/ekonomi/anka-iha-kazakistanda-uretilecek-679311.html
TRT Haber. (2023). Türk savunma sanayii ürünleri Kırgızistan’daki tatbikatta boy gösterdi. https://www.trthaber.com/haber/savunma/turk-savunma-sanayii-urunleri-kirgizistandaki-tatbikatta-boy-gosterdi-808010.html
Ünal, S. (2021). Türk Savunma Sanayi: Harp Destek Araçları ve Diğer Araçlar. http://www.turkdefence.com/index.php?topic=76.0
Yıldırım, G. (2021). Milli İHA ANKA’dan Kazakistan’a ihracat başarısı, Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/milli-iha-ankadan-kazakistana-ihracat-basarisi/2432096
