Mustafa Gökhan Özçubukçu
TUDPAM Uzmanı
Giriş
Hazar’daki beş devlet olan Azerbaycan, İran, Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan Dışişleri Bakanları 5 Aralık 2023 tarihinde Hazar Denizi’ndeki askeri faaliyetlerle ilgili güven artırıcı önlemlere ilişkin bir araya gelmiştir. Devletler arasında ekonomi, ticaret, yatırımlar, enerji güvenliği, bağlantılar, çevrenin korunması vb. gibi çeşitli konuların tartışıldığını toplantıda Hazar Denizi’ndeki askeri faaliyetlerle ilgili güven artırıcı önlemlere ilişkin bir anlaşmanın geliştirilmesine yönelik müzakerelerin yoğunlaştırılması çağrısında bulunulmuştur.
Rusya Dışişleri Bakanlığı’nın ev sahipliğini yaptığını Hazar’a kıyısı olan ülkelerin bir araya geldiği toplantı uzun zamandır belli aralıkta devam etmektedir. Daha önce 12 Ağustos 2018 tarihinde beş kıyıdaş devlet başkanları tarafından Hazar Denizi’nin hukuki statüsü hakkında bir anlaşma imzalamak üzere Kazakistan’ın Aktau şehrinde 5. zirve toplantısı düzenlemişlerdir. İmzalanan konvansiyon Hazar Denizi’ne özgü bir anayasa olarak nitelendirilmiştir Hukuki statüyü belirleyen antlaşma; Rusya Cumhurbaşkanı V. Putin, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İ. Aliyev, İran Cumhurbaşkanı H. Ruhani, Kazakistan Cumhurbaşkanı N. Nazarbayev ve Türkmenistan Cumhurbaşkanı G. Berdimuhammedov tarafından imzalanmıştır. Beşli zirvede imzalanan bu anlaşmaya göre, her bir kıyıdaş devletin 15 millik bölgesi kendi karasuları olarak kabul edilmiştir. Diğer 10 millik bölgede ise serbest balıkçılık faaliyeti ile meşgul olma hakkı resmî olarak kararlaştırılmıştı. Antlaşma sadece karasuları, balıkçılık alanları ile ilgili ve sınırlı değil; Hazar’a dair 24 maddeden oluşan kapsamlı bir paylaşımı, konuları ve kuralları içermektedir.
5 Aralık 2023 tarihinde Moskova’da gerçekleştirilen toplantıda ise Hazar bölgesinde iş birliğinin önemi vurgulanmış ve taraflar, Hazar Denizi’nin sığlaşması sorunuyla ilgili bir çalışma grubu kurulması girişimini desteklemişlerdir. Hazar bölgesindeki iş birliğinin yüksek bir seviyeye ulaştığının ancak beşli etkileşimin kalitesinin artırılması ve uluslararası hukuk açısından temellerinin güçlendirilmesi için ilave çabalara ihtiyaç olduğunun altının çizildiği toplantıda Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, “Hazar konseyi oluşturma hamlesi, bürokrasiden arınmış bir iş birliği ve diyalog forumu olacak olan çalışmalarımızın etkinliğini artırabilir,” açıklamasını yapmıştır. Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov uzun yıllardır tartışılan ve 2018 yılında imzalanan Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsüne İlişkin Sözleşme’nin yakın zamanda yürürlüğe girmesinin önemine dikkat çekmiş ve “Hazar uluslararası ulaşım bağlantılarının etkin kullanılması için ciddi çaba sarf ediyoruz. Bu bağlantılar, Hazar devletlerinin ulaştırma potansiyelinin kullanılmasını ve ulaştırma altyapısının gelişimine yönelik yeni projelerin uygulanmasını sağlayacak,” ifadeleri kullanmıştır. Bu bağlamda bölgede yapılacak iş birliği, Azerbaycan’ın Doğu-Batı ve Kuzey-Güney uluslararası ulaşım koridorlarının geliştirilmesinde önemli rol oynayacak ve söz konusu koridorların başarılı şekilde çalışmasının bölgedeki tüm ülkeleri etkileyecektir.
Hazar’ın Önemi ve Çok Taraflı Ulaştırma Politikası
Hazar meselesinin hepimiz için bir öncelik olduğunu belirtmekte fayda vardır. Bölgesel iş birliğinin arttırılması, güvenlik ve istikrarın öneminin yanında ve karşılıklı sorunların çözülmesi sadece Hazar’a kıyısı olan ülkelerin değil çok taraflı ulaştırma politikası çerçevesinde birçok ülkenin karşılıklı ekonomik alışverişlerine katkı sağlayacaktır. Hazar konusunda ortak bir antlaşmanın kazanımlarından biri de her bir kıyıdaş devletin diğer sahil devletlerinin rızasını alarak denizin altından enerji hatlarını çekebilme olanağına sahip olmasıdır. Bu, Kazakistan ve Türkmenistan’a kendi enerji hatlarını Azerbaycan üzerinden Avrupa pazarlarına çıkarabilme imkanını tanımıştır.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Kazakistan’da yapılan Türk Devletleri Teşkilatı 10. Zirvesi’nde “Orta Koridor” ulaşım hattı tarihi ipek yolunun yeniden canlanmasına ve önemine vurgu yapmıştır. Orta Koridor, Türkiye’den başlayarak Kafkaslar üzerinden Hazar Denizi’ni aşarak Türkmenistan ve Kazakistan üzerinden Orta Asya ve Çin’e ulaşacak bir güzergâhtır ve stratejik önemi her geçen artmaktadır. Rusya’nın içinde bulunduğu “Kuzey Koridoru” ve İran’ın içinde yer aldığı “Güney Koridoruna” alternatif oluşturan Orta Koridor, Çin ile Avrupa’nın bütünleşmesi adına önemli bir yere sahiptir.
Zengezur Koridoru, 2020 tarihinde İkinci Karabağ Savaşı’nın Azerbaycan tarafından mutlak bir zafer ile kazanılmasının ardından Azerbaycan ve Ermenistan arasında imzalanan ateşkes antlaşmasının 9. maddesi gereğince Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında bağlantıyı kuracak olan koridordur. Azerbaycan ile Nahçıvan’ı karadan birleştirecek olan Zengezur Koridorunun açılması Orta Koridora yeni bir kanat sağlayacaktır. Türkiye hem coğrafi konumu hem de izlediği dış politika sayesinde Orta Koridor için önemli bir ülke konumda yer almaktadır. Hazar Denizi ve Orta Asya’dan çıkarılan doğal gazın Avrupa ülkelerine ulaşımı için merkez konumdadır. Bu noktada Hazar’ın statüsü, bölgede iş birliğinin arttırılması, barış ve güvenliğin tesis edilmesi büyük önem teşkil etmektedir. Orta Koridorun ve Zengezur Koridorunun canlanması hem koridorların katılımcılarını hem de Türkiye ve Azerbaycan’ın jeoekonomik konumunu güçlendirecektir.
Bölgesel 3+3 Platformu ve Güney Kafkasya’da Barış
Hazar Beşlisi toplantısında bölge ülkelerinin dışişleri bakanları ikili görüşmeler yapmıştır. Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov ile görüşerek Bakü ile Erivan arasındaki ilişkilerin normalleştirilmesine yönelik çabaların hızlandırılması gereğini belirtmiştir. Bölgesel meselelerin görüşülmesi sırasında, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin 2020-2022 tarihleri arasında varılan üçlü anlaşmalar temelinde en üst düzeyde normalleştirilmesine yönelik çabaların arttırılması ihtiyaç olduğu vurgulanmıştır.
Türkiye, Azerbaycan, Rusya, İran, Ermenistan ve Gürcistan’ın içinde yer aldığı 3+3 formatındaki altı ülkenin yer aldığı “Bölgesel İş Birliği Platformu” Güney Kafkasya’da yer alan sorunların bölge ülkeleri çözülmesi adına 2020 sonlarında Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev başlatılmıştır. Hazar Beşlisi toplantısında ikili temaslarda bulunan Lavrov, mevkidaşı Bayramov’a 3+3 Platformu için, “Çok umut verici bir mekanizma. Bu yönde atılacak sonraki adımlara ilişkin değerlendirmenizi duymak isterim,” ifadelerini kullanış ve ilk zirvesi 10 Aralık 2021’de Moskova ikinci zirvesi 23 Ekim 2023 tarihinde Tahran’da gerçekleşen platformun bir sonraki formatın 2024 tarihinde Türkiye’de olacağının altını çizmiştir.
Uluslararası geniş formatlı etkinlikler çerçevesinde ikili görüşmelerin sürdürüldüğü Hazar Beşlisi toplantısında İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Amir Abdullahian ile Azerbaycan-İran ilişkileri bağlamında oldukça detaylı görüşmeler yapılmış ve Rusya-İran arasındaki dostane ilişkileri güçlendirme yönündeki karşılıklı kararlılıklarını yineleyerek ve yakın temasları sürdürme konusunda mutabakata varmışlardır. Hazar Beşlisi Dışişleri Bakanları, genel olarak toplantının çok faydalı bulunduğunu ifade etti. “Toplantının bundan sonraki adımlara olumlu yansıyacağını düşünüyoruz. Bildiğiniz gibi uluslararası geniş formatlı etkinlikler çerçevesinde ikili görüşmeler de yapılıyor. Gün içerisinde sabah saatlerinde Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ile Azerbaycan-Rusya ilişkileri kapsamında ikili görüşme gerçekleştirdik. Şimdi, kısa bir süre önce İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Amir Abdullahian ile Azerbaycan-İran ilişkileri bağlamında oldukça detaylı görüşmelerde bulunduk,” dedi.
