Faruk Baybars
Araştırmacı
Giriş
Günümüzde istihbarat faaliyetleri, çeşitli ihtiyaçların yanında beklenti ve olası tehditler açısından her geçen gün daha karmaşık hâle gelmiştir. Bu alanda başarılı neticelere ulaşmak için insan faktöründeki çeşitli nitelikler ile teknolojik araçların da önemi tartışılmaz bir gerçekliktir. İstihbarat çalışmaları, analitik ve pratik zekânın yanı sıra stratejik planlama ve uygulamayı da gerektirirken bu süreçlerin her biri modern istihbarat çalışmalarının başarısı adına birbirinden bağımsız değildir. İstihbarat sadece bilgi toplamak olarak düşünülmeden, aynı zamanda bu bilgilerin stratejik ve taktiksel olarak kullanılmasıdır. Bu da sürekli öğrenme, adaptasyon ve teknolojiyle entegrasyon gerektirir. Bu incelemede insansız hava araçlarının, istihbarî alanda etkileşimi ele alınacaktır.
İstihbarat Kavramı[1]
İstihbarat ve istihbarat faaliyetleri, insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahiptir. İstihbarat elde etme ihtiyacı ise öncelikle insanın biyolojik kökeni ile ilgilidir. Doğada yaşayarak hayatta kalmak isteyen her canlı gibi insanlar da varlığını sürdürmek ve güvenliğini sağlamak amacıyla olası tehlikeleri önceden kavrayabileceği yöntemleri geliştirmeye ilk çağlardan bu yana gayret etmiştir. Önceleri sadece hayatta kalmak için gerekli olan bilgiye sahip olma ihtiyacına odaklanan istihbarat faaliyetleri, insanların topluluklar hâlinde yaşaması ile diğer toplumsal yapılara nüfuz etmek ve onlara üstünlük kurmak amacına yönelmiştir.
İstihbarat servisleri tarih boyunca devletlerin güvenliğini sağlamak, stratejik avantajlar elde etmek ve olası tehditleri önceden tespit etmek amacıyla önemli bir rol oynamıştır. Bu kurumlar sadece askerî ve güvenlikle ilgili bilgileri değil; aynı zamanda ekonomik, politik ve toplumsal dinamikleri de analiz ederek karar vericilere kapsamlı bir durum değerlendirmesi sunar. Bu sayede devleti yönetenler daha bilinçli stratejik kararlar alabilirler. Ancak her istihbarat raporunun müşteri tarafından onaylanıp uygulanacağı gibi bir durum olmasa da istihbaratın doğru ve zamanında sağlanması, modern devlet yönetimlerinde kritik bir öneme sahiptir. Çünkü risk yönetimi, stratejik planlama, kriz yönetimi, ekonomik güvenlik gibi istihbaratın bu çok yönlü rolü, onu devlet yönetiminin vazgeçilmez bir unsuru yapar. Lakin bu kurumların etkinliği ve işleyişi aynı zamanda demokratik denetim mekanizmaları ve şeffaflık ilkeleriyle de dengelenmelidir ki güvenlik ile bireysel özgürlükler arasında bir denge kurulabilsin. Son olarak; bu kurumların çalışmalarında mutlak başarıya ulaşması için servis mensuplarının politize olmadan, yönetim şekli itibarıyla da işleyişinin bir denetime tabi olarak, hesap verebilir bir yapıya sahip olmaları zorunluluktur.
İHA Tanımı[2]
İnsansız Hava Aracı; içinde pilotu ve yolcusu olmayan, sadece amaca uygun ekipman (video kamera, fotoğraf makinesi, GNSS, lazer tarama cihazı vb.) taşıyan, uzaktan kumandalı ve/veya otomatik olarak görevini icra edebilen bir çeşit uçaktır.
İnsansız hava araçları; sabit kanat, döner kanat, çırpan kanat ve vtol gibi çeşitli çalışma prensiplerine sahipken kullanım amaçlarına göre de çeşitlenmektedirler. Bu amaçlar arasında keşif, gözetleme, taarruz (SİHA), lojistik destek ve ticari faaliyetler bulunmaktadır. İnsansız Hava Araçları veya dronlar; askerî, istihbarî, sivil ve bilimsel kullanım için gelişimini sürdürürken savunma sanayimizin atılımları ile ülkemiz dünyada önemli bir aktör hâline gelmiştir.
İnsansız Hava Araçları ve İstihbarat Arasındaki Nasıl Bir İlişki Var?
Modern askerî, istihbarî ve sivil uygulamalarda büyük bir öneme sahip olan insansız hava araçları anlık istihbarat toplayabilmesi açısından günümüzde ülkelerin ordu ve istihbarat servisleri tarafından kullanımı yaygınlaşırken terör örgütlerinin de bu alanda denemelerine şahitlik etmekteyiz. İnsansız hava araçları; ulaşılması zor veya tehlikeli alanlarda havada uzun sürelerde gözlem yapabilme imkânı sunarken askerî ve istihbarî operasyonlarda düşman unsurların hareketlerini izlemek, afet bölgelerinde durumu değerlendirmek veya sınır ya da çeşitli faktörlerle korunması zor olan askerî noktaların güvenliğini sağlamak gibi birçok senaryoda da kullanılabilmektedir. İnsansız hava araçları, uydu bağlantıları veya yer istasyonları aracılığıyla gerçek zamanlı görüntü ve veri aktarımı sağlama kapasitesine sahip olduğu için istihbarat analistlerinin hızlı karar almalarına da olanak tanır. Modern insansız hava araçları, EO/IR (Elektro-Optik/ Kızılötesi) kameralar, SAR (Synthetic Aperture Radar) veya LiDAR gibi yüksek çözünürlüklü sensörlerle donatılabilirken bu sayede detaylı istihbarat toplamadan maksimum seviyede yararlanılır. Gelişen teknoloji ve son değişiklikler eşliğinde sensör teknolojisi, otonomi, yapay zekâ entegrasyonu ve daha uzun havada kalış süreleri, insansız hava araçlarının istihbarat toplama kapasitesini yukarı yönlü bir ivme kazandırmaktadır. Bu sayede muharebe alanının en önemli unsuru olan insan faktörünün en az riske edilecek şekilde kayıpların azaltılmasına yönelik yatırımlar yapılmaya devam edilmektedir.
İnsansız Hava Araçlarının İstihbarat Toplamadaki Yetenekleri
Askerî birlikler için insansız hava araçları, düşman pozisyonlarını, hareketlerini ve olası tehditleri anında tespit edebilirken bu bilgiler eşliğinde operasyonel planlama ile taktiksel kararları doğrudan etkiler. Ayrıca uzun menzilli veya yüksek irtifa yeteneğine sahip insansız hava araçlarının geniş alanları kapsayacak şekilde stratejik hedef olan düşman askeri tesisleri, terör örgütü kamplarını veya lojistik güzergâhları gibi alanların tespit ve takibinde kullanılmaktadır. Sürekli olarak geliştirilen bu sistemlerde bazı insansız hava araçları elektronik sinyalleri dinleyebilirken radyo frekansları üzerinden iletişimleri takip edebilmekle birlikte elektronik harp görevlerini başarıyla sonuçlandırmaktadır. İnsansız hava araçları hakkında istihbarat toplama ve analizinde devrim yaratmıştır dersek kimseye haksızlık etmiş olmayız. Çünkü hem sivil hem de askerî alanlarda insansız hava araçları sayesinde daha detaylı, hızlı ve riski minimize edilmiş istihbarat operasyonları mümkün olmaktadır. Ancak bu teknolojilerin kullanımı aynı zamanda teknik, etik ve yasal zorlukları da beraberinde getirmektedir. Gelişen dünya ile İHA teknolojisi ve istihbarat stratejileri arasındaki dinamikler de sürekli değişiklik göstermeye devam edecektir.
İnsansız Hava Araçlarının İstihbarattaki Geleceği Mevcut Mudur?
Yapay zekânın İHA teknolojisiyle entegrasyonu, bu araçları yalnızca uçabilen kameralar olmaktan çok daha öteye şimdiden götürdüğü aşikârdır. Askerî ve istihbarî faaliyetlerde, arazide nesne tanıma ve işlenen veriler neticesinde tahmine dayalı analiz yapabilen akıllı sistemlere dönüşen insansız hava araçları, aynı zamanda anlık veri işlemeye yardımcı olurken çevresel değişikliklere veya hedeflere dinamik olarak tepki verebilmektedir. Böylece sahadaki insan ihtiyacı azalarak ihtiyaçların karşılanması anlamında zaman daha verimli kullanılırken teknolojik çalışmaların etkisiyle yazılım ve donanım sınırlamaları zaman içerisinde ilerleme göstererek daha esnek ve yükseltilebilir bir hâle geleceği de şüphesiz bir gerçektir. Yüz tanıma, ısı imzası algılama ve karmaşık ortamlarda otonom navigasyon gibi görevleri icra edebilen insansız hava araçları, gelecekteki tehdit ve ihtiyaçlar kapsamında istihbarat servislerinin en önemli kozlarından biri olmaya devam edecektir. Teknik imkân ve kapasiteler açısından model özellikleri birbirlerinden farklı olabilen insansız hava araçları, sadece havada uçan araçlardan ibaret değilken; bu sistemlerin arka planındaki gerçek başarısı disiplinli ve birbirlerine değer katan ekip ruhu çalışmasının olduğu göz ardı edilmemelidir. Yakın gelecekte yapay zekâ ve makine öğrenimi ile büyük veri analizlerinde, görüntü tanıma ve öngörüde bulunma konusunda istihbarat servislerindeki analistlerin iş yükü azalacak ve daha hızlı derinlemesine çözüm üretimi noktasında bu teknolojiler faaliyetlerde öncülük ileri seviyede öncülük yapacaktır. İnsansız hava araçlarına yapılan yatırımlar istihbarat faaliyetlerine farklı bir boyut kazandırırken bu alana odaklanan ülkeler insansız sistemlerin modern askerî ve istihbarat stratejilerinin de merkezi hâline gelecektir. Ayrıca güvenliğin yanı sıra ekonomik çıkarlar bakımından gelecekte bu pazara hâkim olan ülkelerin ülke ekonomilerine önemli katma değer sağlayacağı da unutulmamalıdır.
İnsansız Hava Araçlarının Tam Otonom Hâle Gelmesi
Otonom Silah Sistemleri[3], askerî anlamda kritik görevleri yani hedef tespit ve imhasını herhangi bir insan girdisine ihtiyaç duymadan icra edebilen silah sistemleridir.
Sürekli olarak gelişen ve değişiklik gösteren harp stratejileri ve istihbarat faaliyetlerinde ülkeler bu alandaki kapasitelerini artırmaya yönelik yatırımlarına devam ederken her geçen gün, başta insansız hava araçları olmak üzere yeni nesil silah sistemlerinin zorlu koşullardaki başarıları kanıtlanmaya devam ediyor. Fakat teknoloji ne kadar ilerleme gösterirse göstersin sahadaki insan faktörü olmadan bu araçların tek başlarına anlam ifade etmeyeceği bugünün şartlarında ortadadır. Peki yakın gelecekte insansız hava araçlarının tam otonom hâle gelerek aracı komuta eden insan faktörü ile diğer unsurların yerini yapay zekâya bırakması durumunda neler olacak? Bu konunun uluslararası boyutta tartışılmasına şimdiden başlanıldı. Konuya dair bazı uzman görüşlerine göre otonom sistemler savaş ortamında yalnızca analiz boyutta kullanılması ile sınırlandırılıp çatışma ortamlarında kullanılmasının silahlı çatışmalar için öngörülen hukuk kurallarının çiğnenebileceği yönünde fikir belirtmekteler. Bu görüş her ne kadar insancıl hukuk nezdinde bir anlam ifade etse de mevcut savaş ve çatışma ortamlarında kullanılan silahların birçok kere adres sormadığı gerçeği ortadayken, üstelik bu sistemlerin tam otonom hâle getirilmesine karşı olan kişi ve kurumların kendi ülkelerinde bu alanda sistem geliştirmeleri yapıldığı bilinen bir gerçekken, yapılan öneri ve eleştirileri ciddiye almakla birlikte hukuksal altyapı çalışmalarına başlanarak sistem geliştirmelerine yönelik çalışmalarda geri adım atılmamalıdır. Çünkü zamanın çok değerli olduğu gerçeği yanında hedefte olanın günümüz sistemlerine yönelik alacağı önlem ve karşı koyucu tedbirler göz ardı edilmemelidir. Bu bağlamda düşünüldüğünde, istihbarat faaliyetleri neticesinde arazideki insan unsurlarının getirdiği bilgiler ile verilerin detaylı ve ince bir işçilikle sisteme işlenmesi, amaç doğrultusunda başarı oranını artıracaktır.
Türkiye’deki İHA Gelişimlerinin İstihbarata Katkısı
İnsanlı uçuşlar göz önüne alındığında insansız hava araçları hem maliyet açısından daha ekonomik hem de pilot kaybı riski olmadan tehlikeli görevlerde kullanılabilmektedir. Bu araçların varlıkları dahi terör örgütü üzerinde psikolojik etki yaratarak kalabalık gruplar halinde bulunmalarına imkân tanımadan, terör gruplarının daha çok ülke sınırları dışarısında barınmalarına sebep olmaktadır. Ayrıca sürekli gözetlendiği hissine kapılan teröristlerin moral ve motivasyonları hızla düşerken ülke içerisindeki unsurlarının hareket kabiliyetleri büyük oranda sınırlandırılmıştır.
Terör örgütlerinin yerleşim yerlerini, eğitim kamplarını veya hareket rotalarını izlemek için kullanılan insansız hava araçları, önleyici operasyonlar içinde birçok kritik bilginin anlık olarak edinilmesiyle ilk hamle üstünlüğü açısından büyük avantajlar sunmaktadır. Deniz üzerindeki yapılan uçuşlarda ise insansız hava araçları, Deniz Kuvvetleri için gemi hareketlerini izleme, denizaltı tespiti ve denizlerdeki diğer hareketlilikler hakkında da bilgi toplayarak alan hâkimiyeti konusunda etki çarpanını kuvvetlendirmektedir. Coğrafi şartların zorlu olduğu, özellikle sınır bölgelerindeki askerî üslerin korunması açısından potansiyel tehditleri erkenden tespit edebilmesi sayesinde son yıllarda askerî noktalara saldırı eylemleri düzenleyemeyen örgüt, militan devşirmede de zorlanırken son yıllarda örgütün yapısı giderek Suriyelileşme eğilimine girmiştir. Bu da eylem düzenleme motivasyonunu örgüt adına aşağılara çeken bir faktör olmuştur.
Sinyal istihbaratı açısından da büyük avantajlar sunan insansız hava araçları, iletişim sinyallerini dinleme ve ele geçirme kabiliyetine de sahiptir. Bu da düşmanın iletişim ağını çözmeye yardımcı olurken terörle mücadele kapsamında görünmeden görmek ilkesi doğrultusunda sahada önemli başarılara imza atılmasına vesile olmaktadır. Yüksek çözünürlükte kameralar, termal görüntüleme ve diğer teknolojik donatılara sahip olmasıyla insansız hava araçları; bölge üzerinde uzun sürelerde havada kalarak anlık istihbarat sağlamasıyla da operasyonel anlamda komuta kademesinin hareket kabiliyetini artırırken yüksek değerli hedeflerin yerini tespit etmek, izlemek ve bazen de bu hedeflere karşı doğrudan harekât düzenlemek için de katkılar sunmaya devam etmektedir. Özellikle son yıllarda İHA teknolojisinde önemli mesafeler alınırken Türkiye, İHA ve SİHA alanında hem yerli üretim hem de teknolojik gelişim açısından dikkate değer adımlar atmıştır.
Kaynakça
[1] Doç. Dr. Ali Burak Darıcılı, “İstihbarat 101”, s.1-2.
[2] Türk Hava Kurumu – https://www.thk.org.tr/iha
[3] Prof. Dr. Gökhan Güneysu, “Otonom Silah Sistemleri: Bir Uluslararası Hukuk İncelemesi”, s.13.
